Λογικό και παράλογο: για πάντα μαζί;

Η εποχή του Διαφωτισμού θεωρήθηκε ως φως εντός ενός σκοτεινού ανθρώπινου νου. Η μεγάλη ιστορική αφήγηση είναι ότι η λογική, η επιστήμη και η ατομική ελευθερία αναδείχτηκαν ως κυρίαρχοι φορείς προόδου και δικαιοσύνης, έναντι της θεοκρατικής κοινωνίας, της συλλογικής πίστης και της φεουδαρχίας. Ωστόσο όπως και κατά το πέρασμα από τους αρχαίους ελληνικούς και ελληνιστικούς χρόνους προς το μεσαίωνα, ένα κύμα παραλόγου φουσκώνει δυσοίωνα. Λογικό και παράλογο μοιάζουν να είναι ενωμένα και αχώριστα.

Στις ανεξέλεγκτες ορμές απαντούν μόνο ανεξέλεγκτες ορμές κι έτσι ο ρομαντισμός, μια στροφή στην ψυχή, στη φύση, στον πόνο, ακόμη και στο πιθανώς και καταστροφικό άγνωστο ή στο εμφανώς περιπετειώδες, παραμένει ολοζώντανος, αλλάζοντας μορφές, αντιδρώντας στη μετατροπή του ανθρώπου σε σύνολο από γρανάζια. Οι πρώτοι ιδεολόγοι του ρομαντισμού, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, τόνισαν, άλλος με παράπονο και άλλος με οργή, ότι ο ανθρώπινους νους δεν τρέφεται με αντικειμενικά δεδομένα αλλά με εσωτερικά νοήματα, ώστε τα πρώτα τα χρειάζεται απλώς τόσο όσο για να αληθεύουν τα δεύτερα.

Ως συνέπεια της υλικής προόδου, ο ορθολογισμός αποδείχτηκε ακαταμάχητος και επεκτάθηκε σε τομείς αδιανόητους εξαρχής, όπως η ανθρώπινη ψυχολογία και η βούληση. Αλλά το συναίσθημα και η ποίηση της ύπαρξής μας, είναι ποιοτικά και όχι ποσοτικά φαινόμενα, αδύνατο να καλουπωθούν σε προκατασκευασμένες ιδιότητες, να μετρηθούν με διαγράμματα και να ενταχτούν σε πίνακες αριθμών από τους αλγορίθμους.

Η επιστήμη ανεξαρτητοποίησε την αλήθεια από την πίστη, αλλά παρ’ όλα τα υλικά θαύματά της, εξακολουθεί να γίνεται αισθητή ως ψυχρή και απάνθρωπη, ως ένα θηρίο που χρειάζεται κλουβί, λουρί και φίμωτρο. Από την άλλη, οι άνθρωποι παλινδρομούν˙ αν όλα επεξηγούνται με αυτήν, τότε τι μένει προς νόημα; Κάπως έτσι εμφανίστηκε ο μηδενισμός, το υπαρξιακό κενό, η αίσθηση πως γεννιόμαστε και πεθαίνουμε μόνοι σ’ ένα αδιάφορο σύμπαν. Κάπως έτσι εμφανίστηκε ο πόλεμος όλων εναντίον όλων, όχι μόνο στα μέτωπα όπου έχει κηρυχτεί επίσημα, τα οποία διαρκώς αυξάνονται, αλλά και διάχυτος στους δρόμους των θανατηφόρων τροχαίων και τα πεζοδρόμια των απόκληρων και των εξαρτημένων.

Η ελευθερία της αλήθειας μετατρέπεται ραγδαία σε μοναξιά. Ο άλλος άνθρωπος παραμένει η μεγαλύτερη πρόκληση για το μυαλό και το σώμα μας, ώστε το τεμπέλικο ιδανικό της εύκολης διαχείρισης των άλλων και του εαυτού ευνοείται και γίνεται τώρα πράξη με τις δυνατότητες της εισόδου-εξόδου μιας περσόνας μας σε ψηφιακές πλατφόρμες μέχρι να επέλθει η νύστα ή το δύσκολο αίτημα του άλλου. Οι παραδοσιακές μορφές συλλογικότητας χάνονται και μαζί τους η σωτήρια απέναντι στο πεπερασμένο της ύπαρξής μας αίσθηση ρίζας, προορισμού, συμμετοχής σε κάτι μεγαλύτερο.

Καθώς η προηγούμενη επίσημη θρησκεία αμφισβητείται, το πνεύμα μας δεν ξεχνά να αναζητήσει νέο περιεχόμενο για το κενό που μένει. Λατρεύουμε ανθρώπους, ομάδες, μόδες, συσκευές και ζώα. Επιστρέφουμε δηλαδή σε πρωτόγονες εκδοχές θρησκευτικού συναισθήματος. διαθέσιμες σήμερα στην τεχνολογία και στην αγορά.

Ο Διαφωτισμός υποσχέθηκε την παγκόσμια αδελφοσύνη, αλλά οι λαοί δεν αισθάνονται ίσοι και απαντούν με εθνικισμούς, φυλετικές θεωρίες και τα «εμείς αντί εσείς». Ο δε φασισμός δεν γεννιέται έξω από τη λογική, αλλά ως η ακραία σκοτεινή της εκδοχή, ως ολοκλήρωσή της. «Αν ο κόσμος είναι μηχανή, ας την ελέγξουν οι γνώστες και ταυτόχρονα δυνατοί που θα στρατευτούν αδίστακτα στη διαρκή βελτίωση του ανθρώπου» – πώς μας ακούγεται αυτό; Ο ναζισμός το έντυσε με τα ρομαντικά στοιχεία της επιστροφής στο μύθο, αλλά η επόμενη εκδοχή του μπορεί να το κάνει και διαφορετικά, μιλώντας μόνο για μέλλον.

Οι σκόρπιες μπόρες της λογικής δεν άρκεσαν ποτέ για να δροσίσουν τις ερήμους του παραλόγου αυτού του πλανήτη, ενώ οι κατακλυσμοί προκάλεσαν… ανεξέλεγκτα πλημμυρικά φαινόμενα. Κάπως έτσι κάποιοι βιολόγοι υποστηρίζουν ότι η κατάσταση του σπόρου ενδέχεται τελικά να είναι ένα εργαλείο επιβίωσης της ζωής στον πλανήτη πολύ ανώτερο των λογικών μυαλών -- με την επισήμανση ότι τα μυαλά μας δεν περιέχουν μόνο ένα θαύμα, τη λογική, αλλά και ένα δεύτερο, τη συνείδηση, ως φορέα του «νοήματος», δηλαδή ως τη χρονική διάσταση του εαυτού πάνω στην οποία η προσπάθεια του να ζεις επικεντρώνεται σε μελλοντικά ή μη χειροπιαστά αποτελέσματα.

Μήπως το ανθρώπινο μυαλό είναι τελικά πεδίο μιας αντιδικίας, στο μεγάλο δικαστήριο της ζωικής εξέλιξης, ανάμεσα στο νόημα (συνείδηση) και το εμπράγματο (λογική); Την τολμηρή αυτήν ανάλυση την αφήνω για ένα επόμενο άρθρο ή ίσως και βιβλίο, μάλλον ως επέκταση των ηλικίας 12 ετών σκέψεων που περιέχονται στον «Γνωστικό και ψυχικό εγκέφαλο»…

ΦΩΤΟ ΑΡΧΕΙΟΥ