Παναγιά ή Λέγκω;

ΚΩΣΤΑΣ ΣΠΙΓΓΟΣ*. Ο πρώτος παράγοντας είναι ενδοσυστημικός και ακούει στο όνομα αυτοματισμός. Ξεκίνησε με την ατμομηχανή και εξελίχθηκε με την ντιζελομηχανή, εξελίξεις που αντικατέστησαν τους μύες ανθρώπων και ζώων. Ωθήθηκε από το ηλεκτρικό δίκτυο και το λαμπτήρα, που κάνουν τη νύχτα μέρα και προσθέτουν ώρες στον κύκλο γνώσης, παραγωγής και κατανάλωσης αφήνοντας το Μορφέα μουτρωμένο. Και τώρα, τα εγγόνια του Τούρινγκ, οι Γκέιτς, οι Ζάκερμπεργκ, οι Γκούγκληδες, παλεύουν με ορμή -και με σημαντικές νίκες- να υποκαταστήσουν τον ανώτερο ανθρώπινο εγκέφαλο. Η αυτοματοποίηση δεν είναι ουτοπία Οι αποφάσεις θα λαμβάνονται από τη μηχανή (και θα εκτελούνται βεβαίως από τη μηχανή, όπως άλλωστε από τη βιομηχανική επανάσταση ήδη συμβαίνει). Το αυτοκίνητο, το λεωφορείο και το φορτηγό που φτάνει μόνο του στον προορισμό του με την καθοδήγηση από δορυφόρο και ραντάρ είναι ήδη προ των πυλών και οι κατασκευαστές τους δεν είναι θεοί. Το βελτιώνουν με γοργά βήματα, όχι με το στόχο να μην προκληθεί ποτέ ξανά τροχαίο στον κόσμο (και να αφήσουν στα αζήτητα εκτός από τους επαγγελματίες οδηγούς, και τους φανοποιούς). Όχι, ο στόχος τους είναι εφικτός: αν στις ΗΠΑ σκοτώνονται σήμερα σε τροχαία 40.000 άνθρωποι το χρόνο, με τα αυτοοδηγούμενα αυτοκίνητα να σκοτώνονται μόλις 39.999. Παρόμοια άσχημα τα μαντάτα και για τους γιατρούς, όπου θα αρκέσει κάποτε μια αυτόματη διαγνωστική μηχανή να υπερνικήσει το ποσοστό του άνω του 10% των ιατρογενών νοσημάτων.Μια τέταρτη βιομηχανική επανάσταση! (Από το σχολείο μου ρωτούσα τους δασκάλους μου εναντίον ποιων έγιναν οι άλλες τρεις και απάντηση δεν έχω πάρει). Αν όμως η αγοραία οργάνωση της οικονομίας έχει βασιστεί στο «δούλεψε για περισσότερα από όσα μπορείς να αγοράζεις (ανταλλάσεις) και τη διαφορά την καρπούνται οι κάτοχοι (επενδυτές) του κεφαλαίου» (υπεραξία), η πλήρης αντικατάσταση των ανθρώπων, του σώματος αλλά και του νου, από τις μηχανές, θα αυξήσει περαιτέρω το σκέλος της παραγωγής αλλά θα μειώσει οριστικά το σκέλος της κατανάλωσης, καταργώντας τον ίδιο το μηχανισμό άντλησης της υπεραξίας. Διότι αν ως φτωχοποιημένος δεν αγοράζεις παρά μόνο βασικά αγαθά (με ερωτηματικό και αυτά), τότε η υπεραξία της εργασίας παραμένει ως δυναμικό, δεν μπορεί να μετατραπεί σε νέο κεφάλαιο και το σύστημα φθίνει. Όσο φτηνό και αν είναι το ρομπότ, παραμένει ακριβό όταν δεν μπορούν οι πολλοί να αγοράσουν το προϊόν του. Κι αν αυτό αποτελεί εσωτερικό μόνο πρόβλημα (όπως π.χ. η χαμηλή εσωτερική ζήτηση στην Κίνα), μπορεί να ανακουφιστεί με την εξαγωγή του πλεονάζοντος κεφαλαίου σε αγορές όπου ο μηχανισμός παραγωγής υπεραξίας παραμένει ακμαίος. Αν όμως γίνει παγκόσμιο, τότε οι «επενδυτές όλου του κόσμου ενωμένοι» θα ψάχνουν πού θα εξάγουν το κεφάλαιό τους όταν στη χώρα τους περισσεύει, μπαίνοντας έτσι σε ένα αδυσώπητο ανταγωνισμό.Ο ανταγωνισμός αυτός ήδη προκαλεί πολλά φαινόμενα που δοκιμάζουν τις ισορροπίες του πλανήτη: γεωπολιτικές έριδες, πόλεμο νομισματικών ισοτιμιών και οπωσδήποτε, μια ευρύτερη τάση, των τελευταίων δεκαετιών, προς «παγκοσμιοποίηση», δηλαδή για διευρύνσεις των αγορών, όπως καλή ώρα είναι και η Ευρωπαϊκή μας Ένωση. Αυτές οι ενώσεις, ευνόητο είναι το γιατί, φαίνονται να πρεσβεύουν ιδεολογικά αυτό που ενδιαφέρει τον απλό ψηφοφόρο, δηλαδή πανανθρώπινες αξίες όπως π.χ. η ανεκτικότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ειρήνη ή εντελώς αμφίσημες έννοιες, όπως η αυτοπραγμάτωση και η ανάπτυξη. Δεν είναι ανάγκη να λένε ψέματα, απλώς δεν αποκαλύπτουν τι είναι αυτό που πρωτίστως τις ενδιαφέρει. Στην πράξη, περιορίζονται σε οικονομικές (απο)-ρυθμίσεις. Αγορές και ανθρωπολογική αντίσταση Ο εκφυλισμός αυτός ίσως δεν είναι λοιπόν ο εξαρχής σκοπός τους επειδή έτσι τις θέλησε το Α ή το Β κατά τόπους σύστημα εξουσίας· η καθήλωση προκαλείται απλά γιατί ο τόνος της συνένωσης δίνεται από συμφέροντα που δεν ενδιαφέρονται να πράξουν τίποτα περισσότερο από το άνοιγμα σε μια μεγαλύτερη αγορά και μένουν σε αυτό μόλις επιτευχθεί. Μια τέτοια εμπορική ένωση παραμένει αδιάφορη για μια πολιτισμική και ανθρωπολογική ένωση, ώστε να μην παράγει καμία νέα κοινή θετική αξία στους λαούς των εταίρων, ενώ παρατηρείται το αντίθετο: με την αισθητή από τον καθένα ανελευθερία, που προκαλεί η έξωθεν επιβολή των ορισμών των εννοιών, των θεσμών και των μέσων του οικονομείν, αναπτύσσονται μοιραία φυγόκεντρες τάσεις και στην ψυχή του λαού ωριμάζει η ιδέα μιας επαναστατικής απόσχισης, η οποία θα επαναφέρει αν όχι τον πλούτο τους, τουλάχιστον την αίσθηση αυτονομίας τους. Και ο δεξιός αναθεωρητισμός μοιάζει σήμερα καλύτερα συντονισμένος με αυτό το αίτημα, από τον αριστερό.Η αίσθηση αυτονομίας («υπάρχω διότι αποφασίζω και πράττω») είναι ίσως ο λόγος ύπαρξης, το δέλεαρ ή το ναρκωτικό (ποιος μπορεί να πει;) του εξελιγμένου σκέλους του ανθρώπινου εγκεφάλου, του γνωστικού, που διαφοροποιείται από το συναισθηματικό, δρα παράλληλα και συχνά συγκρουσιακά με αυτό και έχει αναλάβει και πάλι τα ηνία της Ιστορίας κατά τους τελευταίους αιώνες. Ο άτιμος ο γνωστικός εγκέφαλος είναι μεταξύ άλλων κατάλληλος για να παρεμβαίνει στη μοίρα σου όταν αυτή μοιάζει προδιαγραμμένη, οπότε η έλλειψη αυτονομίας τον βάζει σε συναγερμό.Δεν θα ήθελα να παρεξηγηθώ. Ο τόσο φορτωμένος με ανθρώπινο δράμα πολιτισμός είναι ο τρόπος επιβίωσης και διαιώνισης που δεν βασίζεται στην απλή προσαρμογή στη φύση, αλλά ακριβώς στην παραπάνω, ανατρεπτική της μοίρας παρέμβαση στη φύση. Οι πολλές απαντήσεις στο διαφορετικής -φιλοσοφικής- κλίμακας ερώτημα του τι συνιστά τον ηθικό πολιτισμό και τι όχι είναι βέβαια η πηγή του δράματος. Ωστόσο, κάθε σοβαρός εισαγγελέας συνολικά του ίδιου του πολιτισμού και προ του ηθικού προβληματισμού, για να παραμείνει σοβαρός οφείλει να ανέβει στην κορυφή ενός βουνού ξυπόλητος και τρώγοντας ρίζες, να ξεκολλήσει μερικά κομμάτια βράχων ματώνοντας τα χέρια του, να χαράξει το κατηγορητήριο πάνω τους και μετά να τα κατεβάσει στην πεδιάδα και να μας το εξηγεί πρόσωπο με πρόσωπο με τον καθένα μας. (Ενώ ήδη, χαράζοντας τα βράχια, έχει δημιουργήσει πολιτισμό και ο πολιτισμός που δημιούργησε ήδη τον άλλαξε. Διότι ο πολιτισμός έχει ως προς τον άνθρωπο μια ασύλληπτη μέσω της κοινής λογικής ιδιότητα: είναι ταυτόχρονα και αίτιο και αποτέλεσμα· άνθρωπος και πολιτισμός πορεύονται σε ένα συνεχή χορό.)Όμως, η κυριαρχούσα εκδοχή πολιτισμού, αυτού των αγορών, περισσότερο επιβάλλεται παρά δημιουργείται· επηρεάζει τους ανθρώπους μέσω του φόβου και όχι του φιλότιμου. Για κάποιους, η επιτυχία των αγορών στην αύξηση της παραγωγικότητας απλώς στηρίχτηκε σε προϋπάρχουσες ανθρώπινες αξίες που όμως δεν ανανέωσε και προοδευτικά εξαφανίζει, όντας δηλαδή προσωρινή εκ θεμελίων. Έχει επιβαρύνει σημαντικά αυτές τις αξίες, την κοινωνική συνοχή, την εμπιστοσύνη προς τον άλλο, την αίσθηση αυτονομίας, το διαθέσιμο χρόνο και τις ανθρώπινες σχέσεις, ώστε οι κοινωνίες που εισέρχονται σε κρίση αδυνατούν να βγουν από αυτήν με δικές τους δυνάμεις. Οι μονάδες τους, άμορφες μάζες από καχύποπτα ή επαναστατημένα κύτταρα, αλλά χωρίς ίχνος σπονδύλου. Βασική ώθηση λοιπόν στην παρακμή του συστήματος δίνει και αυτός ο δεύτερος παράγοντας, που είναι ανθρωπολογικός. Στην Ελλάδα Αυτή η φιλοσοφική ατζέντα έφτασε, καθυστερημένα ίσως και στη χώρα μας, όντας ήδη σε παρακμή και έχοντας ήδη καταφύγει σε διασωστικά τρικ όπως ο υπερδανεισμός, που δεν άρκεσαν. Η αγορά προοδευτικά έγινε παγκόσμια φιλοσοφία (και όχι μόνο ένας τρόπος αύξησης της παραγωγής αγαθών). Η ατζέντα αυτή καταρρέει πλέον και αλλού. Στην Ελλάδα αυτό το ζει η δική μας γενιά, που από τη μέθη πέρασε στο θυμό και τώρα στην απελπισία. Άλλωστε, ακόμη κι αν υπάρχει η έννοια της δημιουργικής καταστροφής, όσοι ζούμε εδώ είμαστε το καύσιμό της και όχι επωφελούμενοι.Μια απαξίωση της αγοράς και του χρήματος ως θεσμού θα έκανε τους ανθρώπους να παλινδρομήσουν σε προγενέστερες αξίες ή, το πιθανότερο, μέσα από συνθετικές και διαλεκτικές διαδικασίες, όπως συμβαίνει συνήθως στην Ιστορία, να εφεύρουν νέες. Ίσως οι Έλληνες είμαστε τυχεροί να έχουμε μόνο κατά δύο γενιές πίσω μας αξίες στις οποίες φυσικά δεν μπορούμε να παλινδρομήσουμε, αλλά μπορούμε να στηριχθούμε σε αυτές με σκοπό μια νέα σύνθεση. Πρώτα ως άνθρωποι και μετά ως συλλογικότητα. Δεν είναι όμως ευθύγραμμες αυτές οι πορείες. Αναλόγως του πόσο θα φουσκώσει η μαγιά, αναλόγως της σύνθεσης που θα μας κάτσει, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος, ο σεβαστός πατέρας και η γλυκιά μάνα που νοσταλγικά αναπολούμε, αντί για φιλιά και αγκαλιές, να κρατούν λουρί για την πλάτη και πιπέρι για το στόμα. Μεταβατικοί, δραματικοί καιροί... *Είναι γιατρός, νευρολόγος