Το δίλημμα της Αντουανέτας

Ένα «τρελό βαγόνι», εκτός ελέγχου, πορεύεται να σκοτώσει τέσσερις εργάτες στη γραμμή του. Ένας τεχνικός διαθέτει έλεγχο μόνο σε ένα μοχλό εκτροπής της πορείας του σε πλαϊνή γραμμή, όπου όμως και πάλι δουλεύει αμέριμνα ένας εργάτης. Το περίφημο, αυτό, «δίλημμα του τρόλεϊ», ερωτά αν θα πρέπει ως τεχνικός, παρατηρητής του επικείμενου θανάτου 4 ανθρώπων, να αποφασίσεις να τραβήξεις το μοχλό, ώστε να σκοτωθεί μόνο 1 άνθρωπος (γνωστή ως συνεπειοκρατική, «ψυχρά μαθηματική» επιλογή) ή αν θα πρέπει να μη γίνεις για κανένα λόγο δολοφόνος εκ προθέσεως, αφήνοντας απείραχτη την πορεία του βαγονιού, ακόμη και αν τελικά θα σκοτωθούν 3 περισσότεροι διά της απραξίας σου (γνωστή ως δεοντολογική επιλογή, που δεν εμπιστεύεται στον άνθρωπο δικαίωμα διάπραξης κατά συνθήκη ανθρωποκτονιών).*
Η πρώτη προσέγγιση κινείται σε έναν άξονα στάθμισης του αποτελέσματος των αποφάσεων, ενώ η δεύτερη σε έναν άξονα στάθμισης του τρόπου λήψης των αποφάσεων. Φανταζόμαστε ότι τα συναισθήματά μας θα είναι επώδυνα εάν εμείς αλλάξουμε θανάσιμα τη μοίρα ενός αθώου ανθρώπου, ενώ η λογική θα μάς λέει πως αυτή πρέπει να είναι η «ψύχραιμη» επιλογή. Έχει αναφερθεί ότι ένα πλειοψηφικό ποσοστό των ανθρώπων, ποικίλης πολιτισμικής προέλευσης, θα έκαναν την δεύτερη, δεοντολογική, επιλογή.
Το ζήτημα δεν έχει στέρεα απάντηση. Όσο σίγουρος και να αισθάνεται, ο άνθρωπος παραμένει μια αυτοβελτιούμενη μηχανή αποφάσεων (ευφυίας), διαβόητη για τουλάχιστον τέσσερις μορφές λάθους (προκατάληψης): εγγενή ελαττώματα της αναλυτικής σκέψης, άρνηση συμπερίληψης στην ανάλυση γνωστών αλλά συναισθηματικά επώδυνων παραδοχών (εθελοτυφλία), ετερογονία των αρχικών σκοπών που οφείλεται στην εγγενή και ανθεκτική στην ανάλυσή μας πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου, αλλά και η αγνή τεμπελιά!
Αλλά δεν τίθεται και πάντα τόσο διλημματικά! Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ένα όριο μετάπτωσής τους, από δεοντολόγοι σε συνεπειοκράτες. Μέτουν αμέτοχοι για 3 παραπάνω σωσμένους ανθρώπους, ίσως όχι όμως για 13 και πολύ λιγότερο για 103. Από την άλλη, όταν στην εκφώνηση προστεθεί ότι ανάμεσα στους συνολικά 5 εργάτες βρίσκεται ένας αγαπημένος μας, άγνωστο όμως σε ποια από τις δύο γραμμές, τότε μαθηματικά και συναισθήματα παύουν να συγκρούονται τόσο και πολύ περισσότεροι, αρχικά «ουδέτεροι», τον γυρίζουμε το μοχλό!
Η παρατήρηση είναι ότι η λογική αποκτά στερεότερη επαφή με το ανθρώπινο πρακτέο, δηλαδή εξανθρωπίζεται, μόνο όταν αφορά ένα καυτό πρόβλημα, ημών και των ανθρώπων μας. Κακά τα μαντάτα, βεβαίως, για την Αντουανέτα! Ας σκεφτούμε όμως ταυτόχρονα και ότι κάθε μέρα που ζούμε απαντούμε σε αυτό το δίλημμα πολύ περισσότερες φορές από όσο νομίζουμε, πολύ πιο αυτόματα από όσο νομίζουμε. Στις συντριπτικά περισσότερες από αυτές, ασχέτως της θεωρητικής μας τοποθέτησης, ο 1 που πάντα σώζουμε ασχέτως της φιλοσοφικής μας τοποθέτησης, είναι ο εαυτός μας.
 
*Από το πρώτο βιβλίο μου, «Γνωστικός και ψυχικός εγκέφαλος, εκδόσεις Αρχιπέλαγος, 2014).