Ο σκηνοθέτης πάντα θα το ξέρει πριν από σένα

Αναλύσεις επί αναλύσεων έχουν γραφτεί για τον ιδιόμορφο εμφύλιο εντός του επιθυμητικού του ελληνικού λαού. Ο Κ. Καστοριάδης, ο Π. Κονδύλης και πρόσφατα ο Σ. Ράμφος, για να αναφέρω τους πιο δημοφιλείς, έχουν αναλύσει, καθένας κάτω από την οπτική των δικών του προτεραιοτήτων, την ενδοψυχική σύγκρουση του νεοέλληνα ως προς το με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει. Δύση ή  Ανατολή;
Μεγάλο κενό ανάλυσης, άρα και συνειδητοποίησης, μοιάζει όμως να υπάρχει ως προς την ίδια την αιτία ή και ανάγκη, καθώς φαίνεται, αυτού του λαού, να επιμένει να αναπαράγει τόσα χρόνια αυτή τη συγκρουσιακή μεταφυσική («τι να ελπίζω»), σαν να ξέχασε να ζει εντός του υπαρκτού και του χειροπιαστού – ίσως μόλις ανέκτησε από την τουρκιά την ποθητή ελευθερία του.
Εκτός των τειχών, η ανάγνωση μοιάζει να είναι πια άλλη. Οι έχοντες τον έλεγχο του κράτους συμπιέζουν αυτούς που είναι απέξω και παλεύουν να μπουν μέσα. Κατηγορούν ως προδότες οι μεν τους δε. Όλοι αναφέρονται στο τι μισούν στους άλλους, κανείς στο τι ζητά από τον εαυτό του. Κανένα πρόβλημα δεν λύνεται, αφού η συμφωνία ισούται με ήττα. Τα πάντα γίνονται γήπεδο αέναων συγκρούσεων. Η ανασφάλεια γίνεται φόβος, αυτός απώλεια, η απώλεια πένθος, το πένθος κλάμα, το κλάμα θυμός. Φαντασιώσεις διαπραγμάτευσης, εκδίκησης ή και πραγματική εκδίκηση. Ψήφος εκδίκησης, ψήφος συναλλαγής.
Όποτε χάνουμε κάτι από την πικρή συλλογή των οβολών μας για το Χάροντα, που ενδεχομένως και με – χαραμισμένο –  κόπο αποκτήσαμε, ξεχνάμε ότι καταδική μας ποτέ δεν ήταν και ούτε και θα γίνει, αλλά ζητούμε κατανόηση στην αδικία μας, πτυελοδοχεία για το θυμό μας, κεφάλια να σπάσουμε, ψάχνουμε ασφαλές καταφύγιο για όσα δεν χάσαμε ακόμη και συντασσόμαστε με τον ισχυρό που θα επαναφέρει την τάξη υπέρ μας.
 
Το έθνος – φυλαχτό
 
Το έθνος γίνεται η μόνη διαθέσιμη ιδέα. Ας είναι και διχασμένο, μισαλλόδοξο, επεκτατικό, αυτοκαταστροφικό. Ας είναι και στον αέρα, αποκομμένο από το σημαντικότερο θεμέλιο του, την ύπαρξη κοινού οράματος ζωής. Έθνος να ’ναι κι ό, τι να ’ναι. Σκέτο φυλαχτό τσέπης κι όχι φυσικό αποτέλεσμα κοινωνίας ανθρώπων.
Αρκεί μάλιστα να υπάρχει ίσως κι ένα μόνο τέτοιο έθνος στο σημερινό πλανήτη για να καταστήσει αναγκαία την ύπαρξη και των άλλων. Η απομόνωση και ο εξορκισμός δεν οδηγούν σε καλύτερο αποτέλεσμα. Μια ομάδα κολλημένη στον τοίχο είναι η πιο αποφασισμένη από όλες και τελικά θα επικρατήσει και θα δημιουργήσει ένα έθνος κολλημένο στον τοίχο. Το χειρότερα μισαλλόδοξο έθνος θα τραβήξει αναγκαστικά στον πάτο της αλληλοκαταστροφής και τα υπόλοιπα, μολύνοντάς τα με την ανασφάλεια και τη μικροψυχία του.
Πράγματι, ο αμυντικός, εξ αντανακλάσεως εθνικισμός μπορεί να αποκτήσει αναπότρεπτα ζωτικής σημασίας περιεχόμενο, σε χώρες όπου το έθνος και το κράτος ταυτίζονται κατά έναν πρακτικά απόλυτο βαθμό. Μια παγκόσμια μεταδοτική επιδημία εθνικισμού, όπως άλλωστε συνέβη και στο παρελθόν, καθώς οι άνθρωποι, έχοντας κανιβαλίσει τα αστικά και προαστικά ηθικά στηρίγματά τους ήδη από τον περασμένο αιώνα, καταφεύγουν στην ποδιά της μαμάς-πατρίδας.
Φυσικά και δεν πρόκειται για κρίση της επιβίωσης – αυτή τη γνωρίζουν μόνο εκεί που αγοράκια καίγονται ζωντανά επειδή έκλεψαν τρόφιμα ή πίνουν βούρκο αντί για καπουτσίνο. Όμως ο συμβολικός κόσμος του Δυτικού, πάνω στον οποίο χτίστηκε όλο το οικοδόμημα των προσδοκιών του, με επιστέγασμα το υπέρτατο σύμβολο, το συμβολικό (fiat) χρήμα, γκρεμίζεται, αργά και βασανιστικά. Το «εκεί και ύστερα», το επέκεινα της Δύσης, που εμείς στην Ελλάδα αγαπήσαμε ή μισήσαμε, πεθαίνει. Το «εδώ και τώρα», το ενταύθα, δεν αρκεί γιατί ποτέ δεν έμαθε κανείς τη σημασία του, ούτε βέβαια και τη διαχείρισή του.
 
Η ματαιότητα της ισχύος
 
Κυνήγι της ισχύος χωρίς περιεχόμενο. «Εγώ να ζήσω, εσείς δεν ξέρω τι θα κάνετε». Δεν παλεύω για την αποδοχή σας, κάτι επίσης μάταιο ίσως, μα πολύ πιο υποφερτό, αλλά για να σας ελέγχω. Να πετύχω να μη με νοιάζει τι σκέφτεστε για μένα χωρίς να υποστώ κόστος. Η ίδια η ισχύς, θα όφειλε, μόλις επιτυγχανόταν, να δημιουργεί στον κάτοχό της το επιδιωκόμενο συναίσθημα ασφαλείας ώστε αυτός να παύσει τις περαιτέρω αξιώσεις του. Αλλά κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με αυτή, την κενή νοήματος ισχύ. Για πρακτικούς λόγους, αλλά και για βαθύτερους, ανθρωπολογικά ουσιώδεις.
Κατά πρώτο, η ισχύς που απέκτησε ο ένας μόλις δημιούργησε την αδυναμία ενός ή περισσότερων άλλων, έτοιμων να συνεχίσουν τη σκυταλοδρομία των αξιώσεων. Όσο για την ασφάλεια του προσωρινά ισχυρού; Η ύπαρξη της αξίωσης του άλλου μόλις την εξανέμισε εκ νέου. Η ισχύς δεν είναι μόνιμη, άρα ποτέ δεν είναι και αληθινή, εκτός και αν διαρκώς αναπαράγεται!
Αλλά ακόμη και μόνιμη, προβληματική θα ήταν η ισχύς αν παρέμενε ως απλό σύμβολο στη φαντασία μας. Η ισχύς πρέπει να εμβαπτίζεται τακτικά στην κολυμβήθρα των αισθήσεων. Πρέπει να εξαργυρώνεται, όπως άλλωστε και κάθε συμβολική έννοια. Μια ισχύς με νόημα θα μπορούσε να εξαργυρωθεί με την αυτοκατάργησή της. Αλλά ο μόνος τρόπος εξαργύρωσης της κενής νοήματος ισχύος είναι η έμπρακτη μείωση της ισχύος των άλλων. Ακραία απόληξή της γίνεται τότε η σαδιστική πρόκληση πόνου, ακόμη πιο πέρα η στέρηση της ελευθερίας τους και τελική, η στέρηση της ζωής τους.
Η ισχύς μένει μια εξ ορισμού γλυστερή έννοια από όπου κι αν την πιάσεις, εκτός κι αν θα ήταν, εκτός από αιώνια, ταυτόχρονα και συμβολική. Αλλιώς, είναι αυτοαναιρούμενη και αυτοκαταστροφική στα χέρια των θνητών μικροανθρώπων. Αιώνια και ταυτόχρονα μόνο συμβολική, ανάμεσα στα ανθρώπινα πράγματα, μόνο η τέχνη, ίσως, μπορεί να είναι!
Κατά τρίτο και ψυχαναλυτικό, το συναίσθημα της ανασφάλειας είναι αναγκαστικά η ψυχική βάση της διακαούς επιδίωξης της ασφάλειας. Την ασφάλεια την αποζητά ως αυτοσκοπό όποιος βίωσε τραυματικά την έλλειψή της. Αυτό το τραύμα συνέβη σε ένα αδύναμο ον με ρωμαλέα μνήμη, ένα ον που έχει χίλιους λόγους να βιώσει την ανασφάλεια στη παιδική ζωή του, μειωτικά για την αξία που το ίδιο προσδίδει στον εαυτό του, δηλαδή για το ναρκισσισμό του. Η αποκατάσταση της ασφάλειας δεν αρκεί για να θεραπεύσει οριστικά από το ναρκισσιστικό τραύμα, από αυτή την ανασφάλεια, απλώς την ανακουφίζει προσωρινά.
 
Το μέγεθος μετράει
 
Σε αυτά έγκειται ο προβληματικός χαρακτήρας της ισχύος, ακόμη και από την πλευρά του ισχυρού, ως πολιτικού μέσου αλλά και ως ατομικής ιδιότητας. Παράγει όμως πολιτισμό; Φυσικά, έναν ανερμάτιστο πολιτισμό τεχνογνωσίας, μετουσιώσεων, αναπληρώσεων και επιφάσεων. Παράγει νυστέρια υψηλής τεχνολογίας αλλά πρωτόγονα μόνο καταπλάσματα στοχασμού, αισθητικής, κοσμογνωσίας και αυτογνωσίας. Παράγει διαρκείς ακήρυχτους πολέμους, όπου οι αντίπαλοι έχουν ξεχάσει το λόγο για τον οποίο πολεμούν. Ο πόλεμος στα σοβαρά και ο πόλεμος ως παιχνίδι παύουν να ξεχωρίζουν.
Η αισθητική σημαίνει το τι θεωρούμε όμορφο. Τι ρούχα φοράμε, ποια τοπία μας αρέσουν, ποια έπιπλα διαλέγουμε στο σπίτι. Ποια γλώσσα μιλάμε, ποια μουσική ακούμε. Η αισθητική δεν είναι μια αμελητέα ψυχική λειτουργία. Είναι ουσιαστικά το όραμά μας για το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος. Η αισθητική δίνει νόημα στην ισχύ. Χωρίς τέτοιο όραμα, χωρίς το εκεί και ύστερα, η αισθητική γίνεται αιστητική και τότε εύκολα μπερδεύεται με τη στυτική. Οπότε, ακριβώς αντίστοιχες θα είναι κι οι ιδέες σου για τη ζωή, τον εαυτό σου, τους άλλους και τον κόσμο. Ένας νεόφερτος εξωγήινος γρήγορα θα συμπεράνει πως ο κόσμος μας δεν βασίζεται σε αισθήσεις, αλλά σε στύσεις.
 
Ο σκηνοθέτης ξέρει…
 
Τι μπορεί να λείπει από τη συνταγή σε σύγκριση με τον περασμένο αιώνα; Η διάθεση συμμετοχής μου σε μάχες. Βλέπω τρώγοντας τσιπς τις ταινίες όπου σου καρφώνουν την καρωτίδα με το τιρμπουσόν, αλλά λιποθυμώ καθώς μου παίρνουν την πίεση.  Έχω ανατριχιάσει με τις ταινίες όπου το καλοκάγαθο παλικάρι τρώει την αδέσποτη σφαίρα στο στήθος την ώρα που γράφει στη μάνα του, έχω κλάψει για το μονάκριβο νησιώτη από την Αμοργό. Πρόκειται για την Αρχή της Απροσδιοριστίας του Heisenberg, αλλιώς η απάντηση στο γιατί ο ιστορικός πρέπει να γνωρίζει κβαντοφυσική: οι συνθήκες μπορεί να είναι παρόμοιες, αλλά η επίγνωσή τους από τους παίκτες θα είναι πάντα μια χωρίς προηγούμενο κρίσιμη νέα συνθήκη.
Επιζητώ λοιπόν σωτήρες, ηγέτες – νευρωτικές καρικατούρες του Κουέντιν Ταραντίνο, που τη μια Κυριακή θα τους δοξάσω ώστε τη δεύτερη να τους σταυρώσω φορτωμένους με ηρεμιστικά, αφήνοντάς τους αστήρικτους να παλέψουν με όσα δεν τολμώ καν να σκεφτώ. Ούτε κι αυτοί φυσικά, μιας κι είναι «σωτήρες» που κανείς δεν τους εξανάγκασε, πέρα από τη ματαιοδοξία τους, να βρεθούν και να παραμείνουν σε τέτοιες θέσεις.
Ίσως και να είναι καλύτερα έτσι, ίσως πάλι και όχι. Όλοι μαζί μπορούμε, αλλά για τίποτα δεν απορούμε. Σκέψου το κοπάδι να βρει το πολυπόθητο νόημα μέσα στην αδερφοσύνη του κι ο βοσκός να είναι ένας παράφρων σωτήρας! Όχι, όχι, όσο ρέει ο καπουτσίνο και όσο το νόημα αναζητείται στη φαντασία, ας μείνουμε όλοι ακίνδυνα νευρωτικοί…

*Γιατρός Νευρολόγος