Τα κερκυραϊκά χρόνια του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά

Έχουμε ξεχάσει από πότε κοιμόμαστε. Στην ουσία δεν μπορούμε να διακρίνουμε τον ύπνο, το όνειρο, το θάνατο και το ξύπνημα. Κάναμε το λάθος να κοιμηθούμε κάτω από τα κυπαρίσσια και οι ρίζες τους απλώθηκαν στο μυαλό μας αλλάζοντάς μας. Νοτέψαμε. Στράφι η προειδοποίηση των αδερφών Ντάρελ: ''Κέρκυρα το νησί του ύπνου''. Για μας όλα είναι ένα και είναι μέσω των αλλότριων περιγραφών (εσχάτως) που υποψιαζόμαστε σε τι έχουμε μπλέξει. Πλέον αμφιβάλλουμε για πολλά...

 

Κι όμως, θα είχαμε αποφύγει την άγνοια αν είχαμε συνδέσει γεγονότα που πέρασαν απαρατήρητα - ή και βιώθηκαν ανεπίγνωστα. Ο Όμηρος το ήξερε και η Σίσσυ έφτασε κοντά γιατί κοιμόταν με αυτόν στον προσκεφάλι της. Ο Οδυσσέας φτάνει κοιμισμένος στο νησί και φεύγει κοιμισμένος. Ανάμεσα σε δύο ύπνους το ξύπνημα είναι ένα όνειρο, οπότε, στην ουσία, δεν έφτασε ποτέ και για αυτό όλη του η εξιστορημένη ζωή ένα δανεισμένη. Όταν αργότερα ο εκδικητικός Ποσειδώνας απαγορεύει την είσοδο και την έξοδο από το νησί κανείς δε μένει να μεταδώσει την πληροφορία. 

Η Σίσσυ, βέβαια, πολύ πριν οραματιστεί το Αχίλλειον πέφτει σε λήθαργο στο Παλάτι στη Πλατεία και νανουρίζεται υπό τους ήχους της μπάλας του κρίκετ και του ζευγαρώματος των εντόμων. Τότε είναι που ταυτίζει το ανώνυμο νησί της Τρικυμίας του Σαίξπηρ με την Κέρκυρα και δεν παύει να αναζητά ανάμεσα σε οπτασίες και οράματα τον προσωπικό της Πρόσπερο προς την πορεία της αυτογνωσίας. Στη Βιέννη δε συναντά τον Φρόιντ στα νεόδμητα διαμερίσματα στη θέση του καμένου θεάτρου του Ρινγκτεάτερ παρά το γεγονός ότι είναι γείτονες και τους συνέδεαν τόσα: το μίσος για την πόλη, η αγάπη για τον ποιητή Χάινε και το μυστήριο των ονείρων. Αν δεν το κατάφεραν στον ίδιο χώρο το κατάφεραν σε άλλο χρόνο όταν η Χίλντα Ντούλιτλ θα εξομολογηθεί στον ίδιο τις οπτασίες της που βίωσε στην Κέρκυρα. Εκεί βρήκε έτοιμη τη ταύτιση με το Νησί των Νεκρών του Μπέκλιν. Η Σίσσυ επισκεπτόταν συχνά τον Κάτω Κόσμο στο Ποντικονήσι με βάρκα από το Πέραμα. Μάλιστα η ίδια περπάτησε το θάνατό της όταν δέχθηκε το θανάσιμο χτύπημα πάνω από τα αντίστοιχα νερά στη λίμνη της Γενεύης καθώς επιβιβαζόταν. Τότε κατάλαβε ότι δεν ξύπνησε ποτέ από τον πρώτο κορφιάτικο ύπνο….

Δεν ξέρω αν το καταλάβατε, αλλά και εσείς που επισκευτήκατε ή ζήσατε στο μέρος εδώ, δεν έχετε ξυπνήσει ακόμα. Δεν είναι όλα μόνο φωτεινά. Ένας άλλος νησιώτης που δοξάζεται για την ''Κοιμωμένη'' του δεν ξέχασε ποτέ όσους εφιάλτες έζησε εδώ...

 

Η (χαμένη) ισορροπία ιδιοφυίας και τρέλας

 

Από την 11η Ιουλίου 1888 μέχρι και την 6η Ιουνίου 1902 ο Χαλεπάς είναι τρόφιμος του Φρενοκομείου Κερκύρας ''πάσχων από άνοιαν''. Είναι τριάντα επτά ετών όταν εισέρχεται και όταν βγαίνει βρίσκει ένα σπίτι ρημαγμένο όπου ο πατέρας του έχει πεθάνει, ο αδερφός του Αριστοκλής έχει αυτοκτονήσει κι η αδερφή του Αικατερίνη έχει με τη σειρά της παρανοήσει. Αργότερα θα περιγράψει με τα μελανότερα χρώματα την εδώ παραμονή του κάνοντας αναφορές κυρίως στις ανούσιες εργασίες πχ μεταφορά νερού με (τρύπιο) κοφίνι κ.α. Εκτός ''από το φοβερό τούτο ύφος που αποκρυσταλλώθηκε στη φυσιογνωμία του και που σχεδόν μας τρομάζει'' - το ίδιο του το αυτοσμιλευμένο παρουσιαστικό, ένα μόνο έργο αυτής της περιόδου σώζεται να δικαιολογήσει τα χαμένα χρόνια. Είναι και το μοναδικό σαράντα ετών απουσίας. Πρόκειται για μια πήλινη προτομή άνδρα ύψους εννέα εκατοστών. Η εύρεση του αποδίδεται στον διευθυντή του Ψ.Ν.Κ. το διάστημα 1954-1984 Ανδρέα Γκούση. Αυτό αναφέρει ο βιογράφος του Χαλεπά Χρήστος Σαμουηλίδης καθώς και ότι απεικονίζει τρόφιμο του ίδιου θαλάμου. Ο Κερκυραίος ψυχίατρος, στο πλαίσιο της άσκησης του λειτουργήματός του, σημειώνει: ''Εις περιπτώσεις που οι ασθενείς είναι καλλιτέχναι, η συμπαράστασις και η παροχή των αναγκαιούντων υλικών θα αποκαταστήση την επαφήν με την τέχνη τους. Στο Ψ.Ν.Κ. σώζεται ένα αγαλματάκι από πηλό. Η παράδοσις το φέρνει φτειαγμένο από τα χέρια ενός διάσημου γλύπτη, του Γιαννούλη Χαλεπά, ο οποίος είχε νοσηλευτεί σε αυτό. Πόσα όμως άραγε θα εσώζοντο σήμερα εάν τον παρώτρυναν τότε και του παρείχαν και τα κατάλληλα υλικά;''. Ο Χρήστου το θεωρεί πιθανότατα αυτοπροσωγραφία και το περιγράφει ως εξής: ''Το πάνω μέρος του προσώπου δίνεται με σεβασμό στα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, με το φαλακρό κρανίο, τις ρυτίδες στο μέτωπο και τα κάπως μεγάλα αυτιά. Η μύτη μένει ανολοκλήρωτη και το στόμα δίνεται αφύσικο, σε μια προσπάθεια, που αναδεικνύει μια τραγική μορφή''. Την ίδια άποψη έχει και η Γιαννουδάκη: ''είναι ένα μικροσκοπικό κεφάλι αντρικής μορφής με το πρόσωπο ακατέργαστο ή ίσως σκόπιμα παραμορφωμένο, που θα μπορούσε να είναι μια τραγική αυτοπροσωγραφία του''. Η Παπά Γκλόρια-Βασιλική θεωρεί ότι ''αναπαριστά έναν φαινομενικά ηλικιωμένο άνδρα μέχρι το μέσον του στέρνου του, χωρίς χέρια. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του ίσα που διακρίνονται. Τα μάτια της σύνθεσης, σε ένα πρωτογενές επίπεδο, θα μπορούσαν να μοιάζουν κλειστά ενώ το κάτω χείλος του άνδρα είναι περισσότερο διακριτό από ότι το πάνω. Θυμίζει ένα στόμα σχεδόν ραμμένο, με μια αόρατη κλωστή. Τα αυτιά απεικονίζονται μεγάλα, ενώ ο λαιμός σχεδόν αόρατος καλύπτεται από το πηγούνι του άνδρα, δίνοντας μια αίσθηση ενδοστρέφειας, ανάγκης για προστασία, επαγρύπνησης''. Είναι η απουσία χεριών αναφορά στην επιβεβλημένη απαγόρευση της δημιουργίας; Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, στο πρόσφατο αφιέρωμα του περιοδικού ''το Δέντρο'' επιμένει στη σημασία του έργου: ''Στο συναρπαστικά ‘’άτεχνο’’, συγκινητικό γλυπτό που φτιάχνει ο  στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, στην προτομή ενός άγνωστου ανδρός (περίπου το 1902), η ανθρώπινη μορφή μέσα στην τραυματική της παραμόρφωση διαφυλάσσει μια πολύτιμη αξιοπρέπεια. Εσωστρεφής ο άνδρας, σαν σε κλειστό σύστημα χωρίς διέξοδο, θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο γλύπτης. Η εσωτερικευμένη τραγικότητα των ελάχιστων περιγραφικών στοιχείων, η κακοφορμισμένη φυσιογνωμία, η σιωπηλή δυσθυμία κάνουν αυτό το έργο μαρτυρία μεγάλης πνευματικής εγρήγορσης. Ο  Χαλεπάς σιωπά αλλά γνωρίζει. η αδυναμία της έκφρασης, το έγκλειστο, το απαγορευμένο του ψυχικού σύμπαντος, γίνεται εδώ θέμα και περιεχόμενο της γλυπτικής του''. Ο καθηγητής Μάνος Στεφανίδης, στην πρόσφατη μελέτη για την τρέλα του Χαλεπά χαρακτηρίζει την προτομή ως μικρό Τιτάνα. Συνδέεται άραγε  το μυθολογικό υπόβαθρο των δημιουργημάτων του γλύπτη με την Κέρκυρα;

Μία μέρα πριν την έξοδο του ο Χαλεπάς ονειρεύτηκε ένα θαλάσσιο τέρας που τον μετέφερε στην πλάτη του στην Τήνο. Ο Στρατής Δούκας εντοπίζει αναφορές σε αυτό το όνειρο στο μετέπειτα έργο του Ποσειδώνας και Αμφιτρίτη χωρίς να προεκτείνει τη σκέψη του. Αν είναι έτσι ο Χαλεπάς το συσχετίζει ξεκάθαρα με την ομηρική διήγηση της άφιξης του Οδυσσέα στη Σχερία. Λίγο πριν εισέλθει στο ρεύμα του ποταμού και διασωθεί ο Όμηρος περιγράφει την έσχατη αγωνία του- μήπως,δηλαδή, κάποιο θαλάσσιο τέρας σταλμένο από την Αμφιτρίτη τον θανατώσει… 

 

Η τέχνη των ονείρων

 

Σε όλο το νησί υπάρχει ένα μνημείο που αποδεικνύει όλα αυτά. Βρίσκεται στον Κάτω Γαρούνα και είναι ο ''Κοιμώμενος'' του αυτοδίδακτου λιθοξόου Στέφανου Καρδάμη στο προαύλιο του Αγίου Νικολάου, όπου βρισκόταν το νεκροταφείο του χωριού. Θάλασσα κοντά δεν υπάρχει παρά μόνο αυτή των ονείρων. Η χριστιανική αντίληψη του κεκοιμημένου αισθητικοποιείται πλήρως. Ένα χρόνο μετά την έξοδο του Χαλεπά ο αυτοδίδακτος Στέφανος Καρδάμης εικονίζει τον πατέρα του Γεώργιο, επίσης λιθοξόο, σε στάση ύπνου.Το θέμα του κοιμώμενου άντρα είναι σπάνιο στα ελληνικά νεκροταφεία, όπως σημειώνει ο Χρήστου. Ο θάνατος συμβολίζεται μόνο με μια πεταλούδα/ψυχή στο απλωμένο και τραυματισμένο από την τέχνη  του χέρι. Τα εργαλεία πίσω του πλαισιώνουν τη σύνθεση. Ο ίδιος ο πατέρας του καλλιτέχνη κοσμεί τον τάφο του έτοιμος να συνεχίσει τη δουλειά του. Είναι κάτι παραπάνω από επίδραση της χριστιανικής έννοιας του κοιμητηρίου. Είναι ένα μπουζουλότο αναντίστοιχο σε ολόκληρη την νεοελληνική τέχνη. Σαν να κουνιέται μόλις!

 

Χωρίς ξυπνητήρι

 

Φέτος συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από το θάνατο του Τήνιου καλλιτέχνη και το Υπουργείο Πολιτισμού το χαρακτήρισε ‘’Έτος Χαλεπά’’. Πλήθος εκθέσεων και συνοδευτικών εκδηλώσεων σε Τήνο, τη Σύρο, τη Χίο, τα Ιωάννινα και την Αθήνα. Για την Κέρκυρα μέχρι τώρα τίποτα και δεν γνωρίζω αν έχει προγραμματιστεί κάτι για το υπόλοιπο του έτους. Σίγουρα προλαβαίνουμε. Το έργο του Χαλεπά, μέχρι προσφατως, βρισκόταν κλειδωμένο κάτω από τα εξωτερικά ιατρεία του Ψυχιατρικού Συγκροτήματος στο Σαρόκο. Η φετινή επίσκεψη στη μικρή μουσειακή συλλογή που το περιλάμβανε δεν κατέστησε εφικτό τον εντοπισμό του. Οι πρώτες πληροφορίες αναφέρουν οτι πήγε για συντήρηση. Μόνος σκοπος πρεπει να είναι να γίνει ευρέως γνωστο και η τοπική κοινωνία να γνωρίσει την αξία του.

 

Πληροφορίες για την παρουσία του Χαλεπά στην Κέρκυρα

 

· Ανδρέας Γκούσης, Χρήστος Τσιριγώτης - Απασχολησιοθεραπεία, Προσπάθεια εφαρμογής των αρχών του, Κέρκυρα 1960.

· Θανάσης Χρήστου, Η γλυπτική στα Ιόνια Νησια (19ος αιώνας) (Διδακτορική Διατριβή), Ιόνιο Πανεπιστήμιο, 1995. 

· Αντωνία Γιαννουδάκη, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, Ιδρυμα Ευριπίδη Κουτλίδη: η συλλογή νεοελληνικής γλυπτικής και η ιστορία της 1900-2006 (Αδηµοσίευτη Διδακτορική Διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2009. 

· Παπά Γκλόρια-Βασιλική, Ο Mύθος και το Παραμύθι στο έργο του Γ. Χαλεπά: Η Περίπτωση της Κοιμωμένης (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία), ΕΚΠΑ 2017

· D. Platero-Calvo, Ο Γλυπτικός Χώρος του Γιαννούλη Χαλεπά, μτφρ. Κ. Χατζηδήμου- Ι.Ράλλη, Χατζηνικολής, Αθήνα 1979.

· Στρατής Δούκας, Γιαννούλης Χαλεπάς, Κέδρος, Αθήνα 1978.

· Μάνος Στεφανίδης,Ιδιοφυΐα και τρέλα. Βαν Γκογκ, Χαλεπάς Λάβρυς 2018. 

· Μαρίνος Καλλιγάς, Γιαννούλης Χαλεπάς, εκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1972.