Σαν σήμερα το τέλος του μεγαλύτερου Έλληνα περιηγητή στις Νυμφές το 1903

Εκ Κερκύρας ανηγγέλθη λυπηρά είδησις
 
Η εγκατάσταση του γιατρού Παναγιώτη Ποταγού στην Κέρκυρα το 1887 και η διαμονή μέχρι το θάνατο του σηματοδοτεί την αινιγματικότερη σύγχρονη παρουσία στο νησί. Ξεπερνώντας παρεξηγήσεις και παρανοήσεις θα φωτιστούν μέσα από αθησαύριστα κείμενα τόσο οι τελευταίες στιγμές του όσο και οι λόγοι επιλογής των Νυμφών ως τον μοναδικό τόπο μακράς διαμονής του.  
 
 

Η λυπηρά είδησις 
 
Το σαββατιάτικο φύλλο της 22ης Φεβρουαρίου 1903 της αθηναϊκής εφημερίδας «Καιροί» φέρει στις εσωτερικές της σελίδες την παρακάτω είδηση: 
 
«Ἐκ Κερκύρας ἀνηγγέλθη λυπηρὰ εἴδησις, καθʼ ἤν ἀπεβίωσεν αὐτόθι ὁ ἰατρὸς καὶ διακεκριμένος ἐπιστήμων Π. Ποταγὸς. Ὁ μεταστὰς ἐγένετο περίφημος ὡς περιηγητὴς, περιηγηθεὶς ἐπὶ 10 ὁλόκληρα ἔτη τὴν μέσην Ἀσίαν καὶ διασχίσας αὐτὴν ἀπὸ Ἀλεξανδρέττας μέχρι Σινικῆς καὶ Σιβηρίας, σχετισθεὶς δὲ προσωπικῶς μετὰ τῶν ἐπιφανεστέρων ἡγεμόνων τῆς Περσίας, τοῦ Ἀφγανιστὰν, τῆς Βοχάρας καὶ ἄλλων ἀσιατικῶν χωρῶν, οἵτινες πολυειδῶς τὸν ἐπροστάτευσαν περιηγούμενον. Περιηγήθη ὁμοίως καὶ τὴν ἐσωτερικὴν Ἀφρικὴν, τὴν Ἀραβίαν καὶ τὴν Ἰνδικὴν καὶ ἐπανελθὼν ἐκεῖθεν ἐδημοσίευσε τὸ γεωγραφικὸν μέρος τῆς περιηγήσεώς του, ἀναλώματι τοῦ Πανεπιστημίου. Ἐπιφυλασσόμεθα νὰ γράψωμεν ἐκτενέστερεν περὶ τοῦ ἀποβιώσαντος ἀνδρὸς, ἀξιοσημειώτου ἐκ πολλῶν ἀπόψεων».
 
Είναι η πρώτη αναφορά στον ελληνικό τύπο του θανάτου του μεγαλύτερου Έλληνα περιηγητή Παναγιώτη Ποταγού. Πρόσφατα σε σχετικό άρθρο («Η ημερομηνία θανάτου του Παναγιώτη Ποταγού», Ιονικά Ανάλεκτα 8, 2018, 165-172) καταφέραμε για πρώτη φορά να προσδιορίσουμε επακριβώς την ημερομηνία θανάτου του μεγάλου Αρκά ως το Σάββατο της 22ης Φεβρουαρίου του 1903 και να επισημάνουμε τα επαναλαμβανόμενα λάθη σε σχετικές δημοσιεύσεις και ενημερωτικές επιγραφές. Η Εφημερίδα «Καιροί» είχε εξασφαλίσει προνομιακή ενημέρωση από τον ομομήτριο αδερφό του περιηγητή τον χρηματιστή Χρήστο Κανδρή. Σε αυτό το γεγονός οφείλεται ότι ως πατρίδα του Ποταγού παρουσιάζεται η Στεμνίτσα₋ εκτός του ότι φυσικά από εκεί καταγόταν η μητέρα του και εκεί ξαναπαντρεύτηκε μετά τη δολοφονία του Βυτινιώτη πατέρα του από ληστοσυμμορία.  Στην ίδια εφημερίδα στις 2 Μαρτίου θα δημοσιευτεί επιστολή από Κέρκυρα με ημερομηνία την 28η Φεβρουαρίου. O αποστολέας υπογράφει ως «Ν.Μ.» και καταθέτει σημαντικότατες πληροφορίες για τις τελευταίες ώρες του Ποταγού ώστε αξίζει να δημοσιευτεί ολόκληρη:
 
«Κέρκυρα, 28 Φεβρουαρίου. - Σᾶς ἀνήγγειλε βεβαίως ἤδη ὁ τηλέγραφος τὸν θάνατον τοῦ Παναγιώτη Ποταγοῦ, τοῦ ἐκ Στεμνίτσης τῆς Γορτυνίας Ἕλληνος περιηγητοῦ καὶ ἰατροῦ, ὅστις ἐφημίσθη εἰς ὅλην τὴν Εὐρώπην διὰ τὰς τολμηρὰς περιηγήσεις του ἐπὶ δέκα ὀκτὼ ὁλόκληρα ἔτη ἀνὰ τὴν Ἀσίαν καὶ τὴν Ἀφρικήν. Ὁ θάνατος τοῦ Ποταγοῦ, συμβὰς εἰς τὸ ρωμαντικὸν χωρίον τῆς νήσου μας Νυμφαὶς, ἀνηγγέλθη τὴν ἑπομένην εἰς τὴν πόλιν μας καὶ ἐκπλήρωσεν ἀληθοῦς λύπης πάντας, ὅσοι εἶχον τὴν εὐτυχίαν νὰ γνωρίσουν ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὸν ἰδιόρρυθμον ἰατρὸν καὶ περιηγητὴν. Ἔσπευσα ἀμέσως νὰ μεταβῶ εἰς Νυμφαίς. Ἀλλὰ δυστυχῶς ἡ κηδεία τοῦ Ποταγοῦ, μία κηδεία ἀπέριττος καὶ λιτὴ, - ὅπως ἀπέριττος καὶ λιτὴ ὑπῆρξεν ἡ ζωὴ τοῦ περιέργου αὐτοῦ ἀνθρώπου, - εἶχεν ἐν τῷ μεταξὺ τελεσθῆ καὶ δὲν ἐπρόφθασα νὰ ἴδω διὰ τελευταίαν φορὰν ἔστω καὶ νεκρὸν ἐκεῖνον, ὅστις εἶχεν ἀναπαυθῇ, ὕστερον ἀπὸ ἕνα βίον πολύπλαγκτον καὶ περιπετειώδη, ὅμοιον τοῦ ὁποίου κἀνεὶς ἄλλος ἀνὴρ ἐν Ἑλλάδι δὲν ἔχει ἴσως νὰ ἐπιδείξῃ.
Ὁ Ποταγὸς ἦλθεν εἰς τὴν νῆσόν μας πρὸ εἴκοσι περίπου ἐτῶν. Ἦτο τόσον ἰδιότροπος ὡς ἄνθρωπος, ὥστε ὅταν ἀπεβιβάσθη εἰς τὴν Κέρκυραν, ἔζευξεν ἀμέσως ἕνα ἁμαξάκι μὲ δύο ρωμαλέας καὶ στιβαρὰς αἶγας καὶ περιηγήθη ὁλόκληρον τὴν νῆσον, διὰ νὰ γνωρίσῃ τὰς καλλονὰς της. Ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη ἐκ τῶν ὁποίων διῆλθεν, ἰδιαιτέρως εἵλκυσεν αὐτὸν τὸ πάνδροσον, σκιερὸν, καὶ ρωμαντικὸν χωρίον μας Νυμφαὶς, ὅπου καὶ ἀποκατεστάθη ὁριστικῶς μέχρι τῆς ἡμέρας τοῦ θανάτου του. Ὁ Ποταγὸς προήρχετο ἀπὸ τὸ κέντρον τῆς Ἀφρικῆς καὶ ἠρέσκετο ν’ ἀφηγῆται εἰς ὅσους τὸν ἐγνώρισαν, τὰς μοναδικὰς περιπετείας του ἐν τῷ μέσῳ τῶν ἀγρίων. Ἔπαθεν ὅμως ἐκεῖ ἐκ ψαμμιάσεως, ἡ ὁποία ἐδεινώθη μετὰ τὸ δεύτερον ταξείδιόν του εἰς τὰς πηγὰς τοῦ Νείλου. Ἐξέλεξεν ὡς κατοικίαν τὸ χωρίον Νυμφαὶς, διότι ἐξετάσας τὰ αὐτόθι πηγαῖα ὕδατα εὗρεν αὐτὰ ὠφέλιμα διὰ τὴν ἀσθένειάν του. Εἶχε πεποίθησιν ὅτι θὰ ἐθεραπεύετο καὶ ἐσκόπευε μετὰ τὴν θεραπείαν του νὰ μεταβῇ εἰς Παρισίους, ὅπως δημοσιεύσῃ γαλλιστὶ τὰς περιηγήσεις του εἰς τὴν Ἀσίαν καὶ εἰς τὴν Ἀφρικὴν, εἰς τὴν συγγραφὴν τῶν ὁποῖων διαρκῶς κατεγίνετο ἐν Νυμφαίς. Ἀλλ’ ἡ ὑγεία τοῦ δυστυχοῦς δὲν ἐβελτιοῦτο καὶ ὁ Ποταγὸς ἐξηκολούθει νὰ διαμένῃ εἰς τὸ εὔμορφον χωρίον τῆς νήσου μας, ὅπου παρεῖχε τὴν ἰατρικὴν βοήθειάν του εἰς τοὺς χωρικοὺς. 
Ἔπραττεν ὅμως τοῦτο μόνον ἐν ἀνάγκῃ, διότι δὲν ἐπηγγέλλετο πλέον τὸν ἰατρὸν, καὶ ὁσάκις ἐπεσκέπτετο ἀσθενεῖς, παρεῖχεν εἰς αὐτοὺς καὶ τὰ φάρμακα δωρεάν. Ἐδάνειζεν εἰς τοὺς χωρικοὺς ἐπὶ ἐυσυνειδήτῳ τόκῳ ἤ ἐπὶ ἐνεχύρῳ, ἀνακουφίζων αὐτοὺς μεγάλως. Ἐν γένει εὐηργέτει τοὺς πτωχοὺς, εἰς ἄλλους μὲν ἐξ αὐτῶν χαρίζων ὅσα εἶχε νὰ λάβῃ, εἰς ἄλλους δὲ ἀποστέλλων τακτικὰ ἐκ τοῦ περισσεύματός του χρηματικὰ ποσὰ. Ὁ Ποταγὸς κατῴκει εἰς τὴν οἰκίαν μιᾶς κουμπάρας του καὶ ἐφέτος εἶχεν ἀποφασίσει ὁριστικῶς νὰ μεταβῇ εἰς Παρισίους, ἀλλὰ δυστυχῶς ὁ θάνατος τὸν ἐπρόλαβεν. Λέγεται, ὅτι ἤρχισεν ἐσχάτως νὰ συγγράφῃ καὶ ἱστορίαν τῆς Κερκύρας.

Η λανθασμένη ημερομηνία στο μνήμα

       Ο περιηγητής

Ἡ ἀσθένειά του εἶχεν ἐπιδεινωθῆ κατ’ αὐτὰς τυραννικῶς διὰ τὸν ἄρρωστον, μεταβληθεῖσα εἰς δυσουρίαν καὶ λιθίασιν. Ἀλλ’ ὁ Ποταγὸς οὔτε ἐγόγγυζεν, οὔτε παρεπονεῖτο. Ὑφίστατο μὲ ἀληθῆ ἡρωϊσμὸν τὴν νόσον του καὶ ἦτο ἀδύνατον νὰ πεισθῆ νὰ καλέσῃ ἰατρούς. – Δὲν εἶνε τίποτε, ἔλεγεν εἰς τὴν κουμπάραν του. Θὰ θεραπευθῶ. Τὴν παρελθοῦσαν ἑβδομάδα ἡ νόσος κατέβαλε τελείως τὸν ἀσθενῆ. Ὁ Ποταγὸς ὅστις μολονότι πάσχων σκληρῶς, εὑρίσκετο ὅμως διαρκῶς ἐπὶ ποδὸς, ἠναγκάσθη πλέον νὰ πέσῃ εἰς τὸ κρεβάτι. Ἔμεινε κλινήρης πέντε ἡμέρας. Ἔπειτα ἀπώλεσε τὰς αἰσθήσεις καὶ τὴν λαλιὰν του καὶ εἰς τὴν κατάστασιν αὐτὴν παρέμεινεν ἐπὶ δύο ἡμέρας, ἕως ὅτου παρέδωκε τὸ πνεῦμα εἰς τὸν Ὕψιστον. Τὴν κηδείαν τοῦ Ποταγοῦ ἠκολούθησαν ὅλοι οἱ κάτοικοι τῶν Νυμφῶν καὶ τῶν πέριξ χωρίων. Ἐπικηδείους εἰς τὸν νεκρὸν ἐξεφώνησαν ὁ πρωτοπαπᾶς Ἱερ. Τσενεμπίσης, τελειόφοιτος τῆς πρῴην ἱερατικῆς σχολῆς Κερκύρας, καὶ ὁ φίλτατος τοῦ Ποταγοῦ δημοδιδάσκαλος κ. Ἰωάννης Φωτεινός. Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ ἰατροῦ, ὁ εἰρηνοδίκης ἐσφράγισε τὸ δωμάτιόν του καὶ κατέγραψε τὴν περιουσίαν του, ἀποτελουμένην ἐξ ὀλίγων ἐπίπλων καὶ μιᾶς ἀμπέλου.
Οὕτω ἔζησε καὶ ἀπέθανε εἰς τὸ χωρίον Νυμφαὶς, εἷς περίεργος ἀληθῶς Ἕλλην, ὁ τολμηρότερος ἴσως τῶν συγχρόνων ἐξερευνητῶν, δοξάσας τὸ ἑλληνικὸν ὄνομα ἐν τῇ ξένῃ».
 
 
Ο λόγος άφιξης και παραμονής στην Κέρκυρα
 
Μέσα από το ανέκδοτο έργο του περιηγητή, μελετώντας τα προσωπικά του χειρόγραφα, γνωρίζουμε ότι πρώτη φορά ήρθε στην Κέρκυρα το 1885, μετά τη γαλλική μετάφραση του μοναδικού του τόμου των περιηγήσεων, για να μελετήσει, ανεπιτυχώς λόγω διπλωματικής απαγόρευσης, τις Πελασγικές χώρες της Ηπείρου. Η δεύτερη φορά είναι την άνοιξη του 1886 ύστερα από περιήγηση σε Θεσσαλία, Ήπειρο, Νησιά του Ιονίου και Βόρεια Ήπειρο. Συναντά τον Ιωάννη Ρωμανό στη Βιβλιοθήκη και ολοκληρώνει την περιγραφή των προαναφερομένων περιοχών στο Σκριπερό. Συνεχίζει τη περιδιάβαση στο βόρειο τμήμα όταν: «εὑρισκόμενος δ' ἔν Νύμφαις (Νυφές) παρεκλήθην ὑπὸ τῶν κατοίκων, ἰατρὸν μὴ ἐχόντων, ἵνα διέλθω παρ' αὐτοῖς ἐπ' ἀμοιβῇ δι' ἕξι τουλάχιστον μῆνας. Τὸ τερπνὸν τοῦ χωρίου καὶ τὰ ἄφθονα καὶ ψυχρὰ ὕδατα του, ἰδίᾳ ἡ ὑπισχνούμενη μοι συμπλήρωσις τοῦ ἔργου διὰ τῆς ἐν αὐτῷ διαμονῆς μου μὲ ὑποχρέωσαν ἵν' ἀποδεχθῶ τὴν πρότασιν ταύτην». Ο αναγνώστης του χειρογράφου θα διαβάσει έκπληκτος ότι στις Νυμφές ο Ποταγός έπεσε θύμα βιαιοπραγίας από ντόπιο λόγω της καταγγελίας των, απάνθρωπων για τον ανθρωπιστή γιατρό, πρακτικών τοκογλυφίας που επικρατούσαν. Και όμως, αυτός που χρησιμοποιεί βαριές εκφράσεις για τους κατοίκους, αυτόν τον τόπο θα επιλέξει να ζήσει για το υπόλοιπο της ζωής του.


Ο Μεθόδιος Κοντοστάνος καταθέτει την ίδια πληροφορία με τον άγνωστο ανταποκριτή από την Κέρκυρα που είδαμε παραπάνω ότι:  «ἔφερε δὲ μαζύ του κρατῶν ἀπὸ τὸ σχοινὶ, καὶ μίαν γίδα, τὴν ὀποίαν ἔλεγε “Κύπρο”. Φαίνεται ὅτι κατέληξεν εἰς τὸ μέρος τοῦτο ὀλίγον κατ’ ὀλίγον ἐρχόμενος με τὴν γίδα του, τὴν ὁποία ἔβοσκε κατὰ τὴν πορείαν καὶ εὐχαριστηθεὶς ἀπὸ τὸ μέρος, ἐσταμάτησεν ἐκεῖ». Ξέρουμε πλέον ότι δεν έγιναν έτσι τα πράγματα. Φαίνεται ότι ο Ποταγός διέδωσε αυτό τον προσωπικό μύθο εμπνευσμένος από το χρησμό των Δελφών, που διασώζει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, στον ιδρυτή της πόλης των Αιγών Περδίκα: «όπου θα δεις χιονόλευκες γίδες με λαμπερά κέρατα να κοιμούνται, στα χώματα εκείνης της γης, θυσίασε στους τρισμακάριστους θεούς και χτίσε το άστυ μιας πόλης». Αυτός που αναζήτησε τα ελληνιστικά ίχνη στο Αφγανιστάν και στο Παμίρ είχε συγκεκριμένους λόγους για αυτό. Στις Νυμφές βρήκε κάτι που αναζητούσε από μικρός.

Το μνήμα του Περιηγητη στον περίβολο της Παναγίας των Παπουτσάτων στις Νυμφές

Για την παραμονή του  Κέρκυρα ξέρουμε ελάχιστα οπότε προσπαθούμε να συνθέσουμε μια γοητευτική εικόνα κοσμοπολίτη και ταυτόχρονα ερημίτη. Για τα πρώτα χρόνια της διαμονής γνωρίζουμε, από τον ίδιον, ότι καλλιεργεί τη γη, προσφέρει, συνήθως αφιλοκερδώς, ιατρικές υπηρεσίες και θαυμάζει τον ορίζοντα του χωριού γράφοντας επιστημονικές πραγματείες: «J'ai acheté une vigne et j'exerce La profession de médecin qui m'impose peu de travail. Le reste du temps est employé soit à me distraire par la vue de l'horizon varié du village, soit à m' occuper de questions scientifiques». Μια από αυτές τις πραγματείες αφορά την εκπαίδευση των παιδιών, εγκαταλείποντας το έργο ζωής και αιτία σύγκρουσης με Τρικούπη, Δηλιγιάννη και Ροΐδη, την έκδοση δηλαδή του δεύτερου τόμου των περιηγήσεων του με τα ήθη και τα έθιμα των λαών που συνάντησε σε Ασία και Αφρική. Ποιος ο λόγος αυτής της στροφής; 

Οι σχέσεις του με τη Γορτυνία όλο αυτό το διάστημα στην Κέρκυρα φαίνονται τυπικές. Λίγο πριν τον θάνατό του απαντά ως εξής στην ανιψιά του Χρυσάνθη Ματθαίου Πόταγα που τον προσκαλεί στη Βυτίνα:  «Ἀγνοεῖς δ' ὅτι ὡς ἐκ τῶν ἔργων μου δὲν ἀνήκω μόνον εἰς ὅν τόπον ἐγεννήθην καὶ εἰς τοὺς γεννήσαντάς με; Ἀληθῶς θὰ ἔλθω νὰ ἐκπληρώσω καὶ χρέος πρὸς γονεῖς, συγγενεῖς, καὶ πατρίδα, ἀλλ' ὅταν μοι τὸ ἐπιτρέψωσιν αἱ πολλὰ μου ἀσχολίαι. (...) Μέχρι λοιπὸν τότε παρακαλῶ νὰ μὴ μοῦ στέλλετε τίποτα, διότι ἀντὶ εὐχαριστήσεως θὰ μοι προξενοῦσε λύπην ὅταν ἀφήνω τὰ δῶρα σας εἰς ἄλλον. Ἐπειδὴ ὁ ταξιδεύων πρέπει νὰ ἔχει καὶ τῶν ἀναγκαιοτάτων ὀλιγώτερα». 
 
Αν κάποτε η γοητεία του ταξιδιού έφτασε τον Ποταγό μέχρι την Κίνα και τα απάτητα δάση του Κονγκό, στην Κέρκυρα τον πήγε ακόμα παραπέρα. Αν αρχικά ταξίδεψε στον έξω κόσμο, στο τέλος φαίνεται ανακάλυψε τη μαγεία του εσωτερικού.

 
Ο Νίκος Δημήτριος Μάμαλος είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Ιονίου Πανεπιστημίου
 







Η ερευνητική εργασία υποστηρίζεται από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) και από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), στο πλαίσιο της Δράσης «Υποτροφίες ΕΛΙΔΕΚ Υποψηφίων Διδακτόρων» (47).