‘Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης’, το νέο βιβλίο του Βλάση Αγτζίδη για την Μικρασιατική Τραγωδία

«Σύνδρομο των Σεβρών» ή «σεβροφοβία» είναι για τους Τούρκους η μνήμη της διάλυσης του κράτους τους στις Σέβρες (προάστιο Παρισιού 1920, μετά την ήττα τους στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο). Εθνικιστική παράνοια και θεωρίες συνομωσίας – περί εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών που διαρκώς επιδιώκουν την διάλυση του κράτους τους – διατηρούν ακόμη το ψυχολογικό τραύμα ανεπούλωτο. Λιγότερο πολιτικά, περισσότερο ψυχολογικά εξηγείται η μόνιμη τουρκική άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων, και η μη αναγνώριση Κουρδικού ζητήματος. Το ίδιο και η Γαλάζια Πατρίδα και η «πατρίδα της καρδιάς» και όλες αυτές οι οθωμανικές φαντασιώσεις του Τούρκου προέδρου που φθάνουν μέχρι Λιβύη ή και Αλγερία.

(Η δική μας «καταστροφή» του 1922 δεν έγινε ποτέ σύμπλεγμα ψυχολογικό, αφού ο εθνικός διχασμός, που ξεκίνησε το 1915, θα έμενε ζωντανός, τουλάχιστον μέχρι το 1974, να τροφοδοτεί την πολιτική μας ζωή. Εκτελέσαμε τους «έξι», Νοέμβριο 1922 και συνεχίσαμε αμέριμνα και απερίσπαστοι τον εμφύλιο χωρίς τέλος).

Το 1922 είναι το σημείο μηδέν της σύγχρονής μας ιστορίας, μας λέει ο Βλάσης Αγτζίδης.  Η ανομοιογένεια του πληθυσμού, τα πρώτα χρόνια μετά το 1922, πρωτοφανής. Αστοί που καλοπερνούσαν στην Σμύρνη θα έρθουν εδώ, κάποιοι ρημαγμένοι σωματικά και ψυχικά, κάποιοι λίγοι με κεφάλαια βιομηχανικά, να ξεκινήσουν μια νέα ζωή από το μηδέν. Αγρότες, που έβγαζαν το βιός τους στην Ανατολή, θα βρεθούν ξαφνικά άκληροι. Οι γαίες των «ανταλλάξιμων» μουσουλμάνων μήλον της έριδος μεταξύ γηγενών και προσφύγων. Η υποδοχή μη φιλική. «Τουρκόσποροι» οι πρόσφυγες κατά τους γηγενείς.

Γράφει ο Π. Κανελλόπουλος (ανιψιός του μοναρχικού Γούναρη και ανατραπείς πρωθυπουργός την 21η Απριλίου 1967): «Μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, που από το 1915 είχε διχασθεί, δεν αντίκρισε τους πρόσφυγες με συμπάθεια, όταν τα αδυσώπητα κύματα της ιστορίας τους έριξαν πάνω στους βράχους της Ελλάδας. Δεν υπήρξε συμπάθεια, δεν υπήρξε απάθεια, υπήρξε αντιπάθεια.» Στο Κιουπκιόι (την σημερινή Πρώτη) των Σερρών σημειώθηκε το 1924 άγρια επιδρομή των γηγενών σε καταυλισμό προσφύγων, με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες πρόσφυγες. (Αγτζίδης 2023).

Προσφυγική μαρτυρία: «Εδώ, στην Ελλάδα, μας μισούσαν ακόμη περισσότερο, και χωρίς να τους κάνουμε τίποτα». Και ο Γεώργιος Βλάχος της ‘Καθημερινής’, που χαρακτήριζε τους πρόσφυγες «αγέλη», γράφει: «Δεν τους θέλομεν ούτε ως εκλογείς ούτε ως εκλεξίμους να κυβερνήσουν την Ελλάδα.» (Αγτζίδης 2023).

Έγινε μια δίκη προ 4 ετών στην Αθήνα. Αναψηλάφηση της δίκης του 1922. Οι 6 εκτελεσθέντες επί εσχάτη προδοσία τελικώς αθωώθηκαν. Όμως, και μόνον τα τηλεγραφήματα Πρωτοπαπαδάκη και Αριστείδη Στεργιάδη αν διαβάσει κανείς θα καταλήξει στην εσχάτη των ποινών επί προδοσία. (Που βεβαίως, ανθρωπιστικώς, δεν σημαίνει εκτέλεση αλλά ισόβια.) «Απαγορεύεται να μετακινηθούν οι πρόσφυγες από την Σμύρνη.» (Που σημαίνει: Ας τους σφάξει ο Κεμάλ!) «Ως προς το αίτημα να δεχθούμε 80 ορφανά από την Σμύρνη, δεν δυνάμεθα!» Η κυβέρνηση των Αθηνών τηλεγραφεί στον αρμοστή Στεργιάδη ότι δεν δύναται να σώσει τα ορφανά ελληνόπουλα της Σμύρνης. Ο ορισμός της εθνικής προδοσίας και της εσχάτης των ποινών.

Σε ένα βιβλίο (με τίτλο «Μικρασιατική Καταστροφή») της εμβληματικής συγγραφέως των «Ματωμένων Χωμάτων» Διδώς Σωτηρίου, ένα κεφάλαιο επιγράφεται «Οσμή Πετρελαίου». Οι πετρελαϊκές θα είχαν τον τελευταίο λόγο. Οι σύμμαχοι, Γάλλοι και Ιταλοί, πήραν ο καθένας αυτό που ήθελε και έκαναν ξεχωριστές συμφωνίες, αφήνοντας μόνη την Ελλάδα να αντιμετωπίσει τον Κεμάλ. Μάλιστα, όπως και οι Ρώσοι, εξόπλισαν τον Τουρκικό στρατό. Η αγγλική κυβέρνηση του φίλου του Βενιζέλου Λόιντ Τζόρτζ είχε υπουργό Αποικιών αναφανδόν υπέρ της Τουρκίας (λόγω Ινδίας και των μουσουλμάνων της). Οι εξουσιοδοτούντες πολέμησαν δι’ αντιπροσώπων (war by proxies), μόνο που στην πορεία θα άλλαζαν τους εξουσιοδοτούμενους. Στην αρχή υπέρ Ελλάδος, στο τέλος υπέρ Τουρκίας. Με τα συμφέροντα βεβαίως τα ίδια.

«Στο λιμάνι της Σμύρνης την ημέρα των φοβερών σφαγών του άμαχου πληθυσμού βρίσκονταν 21 συμμαχικά πλοία. Το μοναδικό ενδιαφέρον τους ήταν η προστασία των προξενείων τους. Οι εκπρόσωποι των συμμάχων παρέμειναν απαθείς».

Ο Αγτζίδης καταγράφει τα γεγονότα στηριζόμενος σε πρωτογενή έρευνα, γραπτά ντοκουμέντα και μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν το δράμα της Σμύρνης και των πορειών θανάτου του Πόντου. Οι παππούδες και οι γιαγιάδες και το περιβάλλον τους ήταν τόσο έντονες αναμνήσεις, ώστε ο συγγραφέας, με πρώτες σπουδές στα μαθηματικά, σπούδασε τελικά ιστορία, επί διδακτορικώ, και αφιέρωσε την ζωή του στην πολύπλευρη έρευνα του Μικρασιατικού από την εποχή του Εθνικού Διχασμού μέχρι τις μέρες μας. 

ΦΩΤΟ@ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΣ, Ο Βλ. Αγτζιδης με την Ροζαλία Ελευθεριάδου, το Χρύσανθο Σαρλή και τον Κώστα Βέργο στην παρουσίαση του βιβλίου