Ακροβατώντας με τους Ποιητές στις Εσχατιές της Νύχτας
Γράφει ο Κώστας Βέργος
Τι κάνεις όταν ένας πίνακας ενός ναζιστή, του Άντολφ Τσίγκλερ (Adolf Ziegler) εν προκειμένω, εκτίθεται εν έτει 2022 στην Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης του Μονάχου; «Ο Τσίγκλερ, που κατέστρεψε την τέχνη και τους καλλιτέχνες, δεν ανήκει στην αίθουσα των θυμάτων του» έγραψε αντιδρώντας ο σπουδαίος Γερμανός ζωγράφος Γκέοργκ Μπάζελιτς (Georg Baselitz) σε ανοιχτή επιστολή του προς την Πινακοθήκη. Ο Τσίγκλερ, εκτός από ζωγράφος, ήταν αυτός που οργάνωσε, την δεκαετία του 1930, για λογαριασμό του Ναζιστικού κόμματος, την διαβόητη έκθεση ‘Εκφυλισμένη Τέχνη’ με 650 κατασχεμένους πίνακες. Σκοπός της έκθεσης ο χλευασμός της μοντέρνας τέχνης με τα σχετικά δηλητηριώδη σχόλια κάτω από κάθε πίνακα.
Το 1945, ο ποιητής των ‘Κάντος’ (Cantos), Έζρα Πάουντ, ιδιοφυής εκπρόσωπος του ποιητικού μοντερνισμού, κρατείτο στην Πίζα από τον Αμερικανικό στρατό μέσα σε ένα σιδερένιο κλουβί, υπαίθρια και σε δημόσια θέα. Η υποβόσκουσα ψυχική νόσος θα εδραιωνόταν οριστικά στο μυαλό του ποιητή. Αμερικανός ο ίδιος, υπήρξε προπαγανδιστής του Μουσολίνι από τον ραδιοσταθμό της Ρώμης στα χρόνια του πολέμου. Το 1949, το πρώτο βραβείο Bollingen (της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου τότε) θα δινόταν στον κρατούμενο πλέον στην Αμερική Έζρα Πάουντ, εγείροντας σφοδρές αντιδράσεις. Πώς ένας άνθρωπος, που με απόφαση του Αμερικανικού δικαστηρίου το 1943 είχε χαρακτηρισθεί προδότης, μπορούσε έξι χρόνια μετά να τιμάται ως ο κορυφαίος Αμερικανός ποιητής της εποχής του (για τα ‘Κάντος της Πίζας’);
Όμοια και η πορεία του Γάλλου Λουί-Φερντινάν Σελίν (Céline), συγγραφέα του εμβληματικού, αντι-μιλιταριστικού, ημι-βιογραφικού ‘Ταξιδιού στην Άκρη της Νύχτας’. Τραυματίας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, γιατρός, ο Σελίν θα κάνει την εμφάνισή του στα γράμματα το 1932 με το ‘Ταξίδι’, κερδίζοντας αμέσως την γενική αναγνώριση από δεξιές και αριστερές εφημερίδες της εποχής. Με τα μάτια του λογοτεχνικού αντι-ήρωα Φερντινάν Μπαρνταμύ, το ‘Ταξίδι’ είναι μια δριμεία κριτική στον πόλεμο (τον Α’ΠΠ) και στα μικροαστικά ήθη της εποχής, σε Παρίσι, αποικιακή Αφρική και Αμερική. Λίγα χρόνια μετά, θα αρχίσει ο Σελίν την αντισημιτική αρθρογραφία του για να υποστηρίξει, ακολούθως, τις κατοχικές Γερμανικές δυνάμεις στην χώρα του. Στο τέλος, θα πολεμήσει φορώντας Γερμανική στολή κατά των Αμερικανών και συμπατριωτών του Γάλλων απελευθερωτών του Παρισιού. Θα συλληφθεί και θα καταδικασθεί ως ‘συνεργάτης’ και προδότης. Έχει – αναρωτιούνται οι Γάλλοι σήμερα – ο Σελίν θέση στα Γαλλικά σχολεία;
Ως γνωστόν ο Χάιντεγκερ, ο κατά πολλούς μεγαλύτερος φιλόσοφος του 20ου αιώνα, υπήρξε υμνητής του Χίτλερ. Μέλος του ναζιστικού κόμματος μέχρι τέλους, ουδέποτε ασκήσας οποιαδήποτε αυτοκριτική μέχρι τον θάνατό του (το 1976), ο Χάιντεγκερ επηρέασε την σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη όσο κανείς άλλος. Ο Πόπερ, ίσως ο σημαντικότερος φιλόσοφος της επιστήμης και συγγραφέας της ‘Ανοιχτής Κοινωνίας’ (1944), είχε προτρέψει με άρθρο του, το 1945, τους ομότεχνούς του να αρνηθούν να ασχοληθούν με το έργο του Χάιντεγκερ με όρκο τιμής προς τα θύματα του ναζισμού.
Αν θέλαμε να ταράξουμε ήσυχες συνειδήσεις, θα αναφέραμε πολλούς επιφανείς ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων με ακραίες συμπεριφορές στον ιδιωτικό τους βίο, ενίοτε δε και στον δημόσιο. Θα διαγράψουμε το έργο τους; Κι αν περάσουμε στον χώρο των επιστημών, τότε τα πράγματα γίνονται έτι δραματικότερα. Πολλές χρήσιμες Γερμανικές ανακαλύψεις της ναζιστικής περιόδου, πύραυλοι που τελικά ταξίδεψαν στο φεγγάρι, φάρμακα που τελικά θεράπευσαν αρρώστιες, προέκυψαν με απάνθρωπες μεθόδους.
Ερώτηση: Κάνουμε χρήση των όμορφων και ωφέλιμων πραγμάτων στην τέχνη και την επιστήμη, αποσιωπώντας την ιστορία τους; Κάνουμε διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο Σελίν και τον συγγραφέα Σελίν; Ανάμεσα στον άνθρωπο Έζρα Πάουντ και τον ποιητή Έζρα Πάουντ; Ανάμεσα στον ρατσιστή, θαυμαστή του Χίτλερ Κνουτ Χάμσουν και τον πρωτοπόρο της ψυχολογικής λογοτεχνίας Κνουτ Χάμσουν (Νόμπελ 1920); Ανάμεσα στον άνθρωπο Φον Μπράουν και τον επιστήμονα Φον Μπράουν; Η απάντηση δύσκολη. Η δυσκολία, διαρκής συνθήκη στις περιπτώσεις αυτές, έγκειται στην ένοχη ομολογία μιας ένοχης αλήθειας. Η διάκριση μονόδρομος. Να σώσουμε ό,τι σώζεται στην πάντα τραχιά, αντιφατική, τραγική ιστορία του ανθρώπου.
ΥΓ1: Η έκθεση ‘Εκφυλισμένη Τέχνη’, περιοδεύουσα στις πόλεις της ναζιστικής Γερμανίας, είχε συνολικά 2 εκατομμύρια επισκέπτες. Ένας εκ των επισκεπτών ο ίδιος ο Χίτλερ, ζωγράφος γαρ πριν γίνει πολιτικός! Θα ακολουθούσαν χιλιάδες κατασχέσεις έργων μοντέρνας τέχνης. Κάποια καταστράφηκαν, κάποια δημοπρατήθηκαν για το ταμείο του Ναζιστικού κόμματος.
ΥΓ2: Έζρα Πάουντ, 117ο (τελευταίο) Κάντο, Βενετία 1969: «Τα όνειρα χτυπιούνται και σκορπίζονται/ Πάσχισα να φτιάξω πάνω στη γη παράδεισο/ Παράδεισο ήθελα να γράψω/ Μην κουνηθείς καθόλου/ Άσε τον άνεμο να μιλήσει/ Αυτό είναι παράδεισος/ Οι Θεοί ας με συγχωρήσουν/ Οι αγαπημένοι μου ας με συγχωρήσουν».
