Οι Αιτίες Ενός Παγκοσμίου Πολέμου

Τα αίτια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (του «πολέμου που θα τελείωνε τους πολέμους» και που τελικά άνοιξε το κεφάλαιο του πιο πολεμικού αιώνα) παραμένουν το πιο αμφιλεγόμενο ζήτημα στη σύγχρονη ιστοριογραφία. Δύο, κατά την γνώμη μου, οι εμβληματικές και συνάμα αντικρουόμενες προσεγγίσεις: Του Christopher Clark («Οι Υπνοβάτες», 2012) και του Eric Hobsbawm («Η Εποχή των Αυτοκρατοριών», 1987). Οι δύο ιστορικοί επιχειρούν να εξηγήσουν πώς η Ευρώπη οδηγήθηκε στο καταστροφικό 1914, διαφέρουν όμως ριζικά ως προς τη μέθοδο και την ερμηνεία. Φιλελεύθερος ο πρώτος, μαρξιστής ο δεύτερος. Με εστίαση στον ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα και της συγκυριακής δράσης ο πρώτος, με εστίαση στις κοινωνικές δομές ο δεύτερος. Χρειάζεται κανείς τα μάτια και των δύο για να καταλάβει την ιστορία.

Στον πυρήνα της ανάλυσης του Clark βρίσκεται η ιδέα ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος προκλήθηκε από μια περίπλοκη αλυσίδα λανθασμένων κρίσεων, παρεξηγήσεων και διπλωματικής αδράνειας. Καμία δύναμη ή χώρα δεν φέρει την αποκλειστική ευθύνη. Οι ηγέτες της εποχής μοιάζουν με υπνοβάτες, που προχωρούν ασυναίσθητα προς την καταστροφή. Για τον Clark, τα αίτια του πολέμου εντοπίζονται στις επιλογές των πολιτικών και στρατιωτικών ηγεσιών, ιδιαίτερα κατά την Κρίση του Ιουλίου του 1914. Τα πράγματα θα μπορούσαν να πάρουν εντελώς διαφορετική πορεία στον 20ο αιώνα, αν οι προσωπικές επιλογές ήταν άλλες.

Αντίθετα, ο Hobsbawm βλέπει τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ως συστημική αναγκαιότητα, αποτέλεσμα του καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού και του μιλιταρισμού που διαπερνούσαν την παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Ο πόλεμος δεν ήταν απλώς αποτυχία της διπλωματίας, αλλά προϊόν μιας παγκόσμιας κρίσης του συστήματος. Οι χώρες βρίσκονταν σε έναν έντονο ανταγωνισμό για αποικίες και αγορές, η στρατιωτικοποίηση απέφερε οφέλη και ο εθνικισμός χρησιμοποιείτο για να ελέγχει την κοινωνική ένταση. Η ανάλυση εδώ δίνει έμφαση στις μακροχρόνιες οικονομικές και ταξικές σχέσεις και πιέσεις, αντί για τις βραχυπρόθεσμες αποφάσεις.

Ο Clark κατανέμει την ευθύνη σε όλα τα κράτη. Η Γερμανία, η Αυστροουγγαρία, η Γαλλία, η Ρωσία και η Βρετανία έπαιξαν όλες ρόλο σε μια αλυσιδωτή σειρά λανθασμένων ενεργειών. Αντικρούεται εδώ η σχολή σκέψης που ενοχοποιεί αποκλειστικά τη Γερμανία (όπως, πχ, η ιστορική άποψη του γερμανού Fritz Fischer) και αναδεικνύεται η σημασία των πολυμερών εντάσεων και της διπλωματικής αποτυχίας. Αντίθετα, ο Hobsbawm θεωρεί ότι η Γερμανία είχε ηγετικό ρόλο, λόγω των ιμπεριαλιστικών της φιλοδοξιών και της στρατιωτικής της ισχύος. Ωστόσο, αυτό το εντάσσει στο πλαίσιο ενός παγκόσμιου συστήματος όπου όλες οι καπιταλιστικές δυνάμεις συνέβαλαν στην αποσταθεροποίηση. Ο πόλεμος δεν ήταν ατύχημα, αλλά αναπόφευκτη σύγκρουση αυτοκρατοριών, οικονομιών και τάξεων.

Ο Clark βλέπει τον μιλιταρισμό και τον εθνικισμό ως παρασκηνιακούς αν και σημαντικούς παράγοντες αποσταθεροποίησης. Αντίθετα, για τον Hobsbawm, αυτοί αποτελούσαν δομικά εργαλεία εξουσίας. Οι βιομηχανίες όπλων και οι στρατιωτικές ηγεσίες λειτουργούσαν ως οικονομικοί πυλώνες, προωθώντας ενεργά τον πόλεμο. Ο εθνικισμός παρουσιαζόταν ως αυθόρμητο φαινόμενο, αλλά στην πραγματικότητα χρησιμοποιείτο σκόπιμα από τις ελίτ για να αποπροσανατολίσουν από τα κοινωνικά προβλήματα.

«Οι Υπνοβάτες» του Clark αποτελούν μια πειστική διπλωματική αφήγηση, που παρουσιάζει τον πόλεμο ως τραγικό προϊόν ανθρώπινου σφάλματος και ανθρώπινης αδράνειας. Ο Hobsbawm, αντίθετα, ερμηνεύει την ίδια σύγκρουση ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός παγκόσμιου συστήματος σε κρίση, όπου ο πόλεμος εξυπηρετούσε οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.

Το γεγονός που αποτέλεσε την άμεση αφορμή για τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, διαδόχου του αυστροουγγρικού θρόνου, στη Σεράγεβο στις 28 Ιουνίου 1914, από τον Γαβρίλο Πρίντσιπ, μέλος της σερβικής εθνικιστικής οργάνωσης «Μαύρη Χείρ».

Ο Clark δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα γεγονότα της Βαλκανικής. Ξεκινά τους «Υπνοβάτες» με την ιστορική εξέλιξη της Σερβίας, στην στροφή του αιώνα, και τις επαναστατικές και εθνικιστικές της κινήσεις. Υποστηρίζει ότι η Βαλκανική ήταν η πιο ασταθής και επικίνδυνη γωνιά της Ευρώπης. Τονίζει ότι η Σερβία είχε επεκτατικές βλέψεις, ριζοσπαστικοποιημένη πολιτική και μυστικές οργανώσεις που λειτουργούσαν εντός και εκτός κράτους. Ωστόσο, ο Clark δεν βλέπει τη Σερβία ως τη μοναδική αιτία, αλλά ως έναν από τους πολλούς παράγοντες που οι Μεγάλες Δυνάμεις απέτυχαν να διαχειριστούν. Καταδεικνύει την αυτοκαταστροφική αντίδραση της Αυστροουγγαρίας, που επέλεξε να επιτεθεί στη Σερβία με σκοπό να διατηρήσει την αυτοκρατορική της υπόσταση – με τη σιωπηρή στήριξη της Γερμανίας.

Ο Hobsbawm αναγνωρίζει την δολοφονία στο Σεράγεβο ως αφορμή και όχι ως αιτία. Οι βαλκανικές συγκρούσεις ήταν μέρος ενός μεγαλύτερου ανταγωνισμού. Η Σερβία είχε εθνικιστικούς στόχους, όμως το κρίσιμο δεν ήταν η ίδια, αλλά το πώς οι Μεγάλες Δυνάμεις χρησιμοποίησαν το επεισόδιο για να επιλύσουν τις μεταξύ τους συγκρούσεις με πόλεμο. Η στάση της Αυστροουγγαρίας, της Γερμανίας, της Ρωσίας, της Γαλλίας και, τέλος, της Βρετανίας ήταν, σύμφωνα με τον Hobsbawm, εκδήλωση δομικών πιέσεων που οδηγούσαν προς την πολεμική σύγκρουση. Η δολοφονία απλώς επιτάχυνε μια διαδικασία που ήδη έβραζε.

ΦΩΤΟ ΑΡΧΕΙΟΥ