Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος (Μνήμη Αντώνη Καρυώτη)

«Έτσι μάθαμε ότι η γλώσσα μας στερείται λέξεων που θα εκφράσουν αυτή την προσβολή, αυτό το γκρέμισμα του ανθρώπου. Σε μια στιγμή, σαν με προφητική διαίσθηση, η πραγματικότητα μας αποκαλύφθηκε: είχαμε φτάσει στον πάτο.» Αυτά είναι τα λόγια του Πρίμο Λέβι, στο ‘Εάν Αυτό Είναι ο Άνθρωπος’ (‘Se Questo è Un Uomo’, 1947), δύο χρόνια μετά την απελευθέρωσή του από το Άουσβιτς.

Το βιβλίο είναι μεταφρασμένο σε δεκάδες γλώσσες και έχουν ενδιαφέρον οι παρατηρήσεις του συγγραφέα επί των μεταφράσεων. Ήθελε ο Λέβι να αποδοθούν οι λέξεις του σωστά, ειδικά αυτές για την κατάρρευση του ανθρώπου και τον θάνατο. Σε μια γερμανική μετάφραση, δεκαετία του 1950, έκανε παρατήρηση ο Λέβι στον Γερμανό μεταφραστή για την λέξη με την οποία μετέφραζε τον θάνατο ενός συγκρατούμενου Ουγγρο-εβραίου στο Άουσβιτς. Εδώ δεν πρόκειται για ποίηση που ποιητική αδεία μεταφράζεται ελευθέρως. Εδώ πρόκειται για την έσχατη πτώση του ανθρώπου ως είδους και αυτό πρέπει να γίνει σεβαστό από τον μεταφραστή.

Ειδικά για την γερμανική μετάφραση, ήθελε ο Λέβι να μάθουν οι Γερμανοί ακριβώς αυτό που συνέβη με πρωταγωνίστρια την χώρα τους. Ή να θυμηθούν. Γιατί μάλλον ήξεραν. Η κακή μετάφραση θα θόλωνε την εικόνα. Ειδικά για την γερμανική μετάφραση, είχε ζητήσει να του στέλνουν το μετάφρασμα κεφάλαιο-κεφάλαιο για να το εγκρίνει ο ίδιος. Ο Άγγλος μεταφραστής θυμόταν τις σχολαστικές παρατηρήσεις του Λέβι επί της αγγλικής μετάφρασης. Ο Ρουμάνος μεταφραστής ήξερε ότι ο Λέβι τον παρακολουθεί, με ένα ρουμανικό λεξικό στο γραφείο του στο Τορίνο – όπου ζούσε πλέον ως διακεκριμένος χημικός επιστήμων.

Διαβάζω τις ανακοινώσεις των λιμενικών αρχών, τις ανακοινώσεις των υπουργείων και των λοιπών αρχών. Και της πλοιοκτήτριας εταιρείας: «Λανθασμένα απέπλευσε»! Καμία αιδώς στην χρήση των λέξεων. Καμία εκπαίδευση στην σιωπή. Οι εισαγγελείς θα κάνουν την δουλειά τους κατά τον νόμο, όμως δεν πρόκειται για ζήτημα νόμου και παρανομίας. Ό,τι συνέβη ξεπερνάει τον νόμο και την παρανομία. Απαθείς παρατηρητές πάνω στο πλοίο σχολιάζουν χωρίς εκείνο το πάθος των κερκίδων ή των καναπέδων μπροστά στην τηλεόραση. «Θα τον χτύπησε η προπέλα!» Αυτό που συνέβη δεν ήταν αθλητικό θέαμα. Ήταν η πραγματικότητα που μας αποκαλύφθηκε σε όλο της το μέγεθος. Ούτε τα σχόλια του διαδικτύου μεταφράζονται: «Ήταν Έλληνας ή λαθρομετανάστης;» «Είχε εισιτήριο ή δεν είχε;» «Άργησε ή δεν άργησε;» «Εμείς δηλαδή τι είμαστε, που είμαστε πάντα στην ώρα μας;»

Διαβάζουμε στο ίδιο βιβλίο του Πρίμο Λέβι: «Μία χώρα λογίζεται πολιτισμένη ανάλογα με τον βαθμό σοφίας και αποδοτικότητας των νόμων της που εμποδίζουν τον αδύνατο να γίνει πιο αδύνατος και τον ισχυρό να γίνει πιο ισχυρός.» Τέτοιους νόμους δεν διαθέτει η χώρα μας, ούτε κάποια άλλη χώρα του κόσμου. Μάλλον αντίθετοι νόμοι υπάρχουν. Στο όνομα μιας χιλιο-ταλαιπωρημένης ελευθερίας που καταντάει αυθαιρεσία του πιο ισχυρού και τσαμπουκάς του τσαμπουκά. Και επειδή ο καθένας μας, πλοιοκτήτης ή μούτσος, καπετάνιος ή λιμενικός, αισθάνεται ισχυρός στον μικρό ή μεγάλο, πολύ μικρό ή πολύ μεγάλο, τομέα ευθύνης του, κανείς δεν θα θελήσει τέτοιους νόμους. Γιατί αυτοί προϋποθέτουν κάτι που δεν είναι νόμος: ανθρωπιά. Κι όταν συγκρίνεται η ανθρωπιά με την εξουσία, ακόμη και την μικρότερη εξουσία, κερδίζει η εξουσία. Δεν χρειάζεται να είσαι ο Μακιαβέλι για να το καταλάβεις αυτό.

Κλείνουμε με δύο απαισιόδοξες όσο και ρεαλιστικές διαπιστώσεις του Πρίμο Λέβι από τα βιώματά του στα στρατόπεδα του κακού: «Με εντυπωσιάζει η απανθρωπιά του ανθρώπου απέναντι στον άνθρωπο.» «Η ανθρώπινη φύση είναι τέτοια, ώστε θλίψη και πόνος δεν προσθέτουν τίποτα στην συνείδησή μας. … Υπάρχει πάντα μια ανεπαρκής γνώση της πολύπλοκης φύσης της δυστυχίας. … Ίσως γι αυτό επιβιώσαμε στα στρατόπεδα. Ίσως γι αυτό συχνά λέμε ότι οι άνθρωποι δεν είναι ποτέ ευχαριστημένοι. Δεν είναι ότι δεν ξέρουν τι είναι ευτυχία. Είναι ότι δεν κατανοούν την πολυπλοκότητα της δυστυχίας.» (Λέβι, Εάν Αυτό Είναι ο Άνθρωπος.)