Μίλαν Κούντερα, 1929 - 2023, και η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι

Αρχικώς, το 1984, υπήρξε τίτλος βιβλίου τού Μίλαν Κούντερα, σε γαλλική μετάφραση από τα τσεχικά. (Στην τότε κομμουνιστική πατρίδα του, την Τσεχοσλοβακία, ο συγγραφέας ήταν απαγορευμένος.) Το 1988, το βιβλίο γίνηκε και κινηματογραφική ταινία.

Η ελαφρότητα, όταν σημαίνει απουσία ενός βαθύτερου νοήματος της ζωής, είναι αβάσταχτη. Ποιος μπορεί να υποφέρει μια ζωή χωρίς νόημα; Η ερώτηση είναι ρητορική, καθώς, ευτυχώς, είναι πολλοί αυτοί που μπορούν όχι μόνο να την υποφέρουν αλλά και να γευθούν και απολαύσουν όλους τους χυμούς της. Τσεχοσλοβακία του 1968 και οι ήρωες της ‘Αβάσταχτης Ελαφρότητας του Είναι’ παλεύουν ανάμεσα στο βαρύ νόημα των ντιρεκτίβων ενός αυταρχικού καθεστώτος και στο ελαφρύ νόημα (νόημα-μη-νόημα) μιας ζωής, η οποία φαίνεται ελαφριά όσο ένα φτερό στον άνεμο. Ο Κούντερα, στην ‘Ελαφρότητα’, περιγράφει σχέσεις ερωτικές και συμπεριφορές που ποικίλουν από την βαρύτητα των αγωνιών και φόβων μιας πάντα δύσκολης ζωής μέχρι και την ελαφρότητα μιας φευγαλέας όσο και αδηφάγου ματιάς στην ίδια ακριβώς ζωή.

Ο Κούντερα έπαιζε διαρκώς με την ηθική διαστροφή μιας ελαφριάς αντιμετώπισης του καθημερινού βίου. Ο συγγραφέας, δια των ηρώων του, θα βρεθεί απέναντι στην «σιδερένια» βαρύτητα των «νόμων» του Είναι, που δεν την αντέχει, και αποφασίζει να δραπετεύσει. Και δραπετεύει προς ένα κόσμο όπου όλα γίνονται χωρίς να πρέπει να δικασθούν, στο τέλος, από κάποιο δικαστήριο της ιστορίας. Γίνονται, όλα όσα γίνονται, με τον τρόπο που γίνονται, για να μην επαναληφθούν ποτέ, μας λέει ο Κούντερα. Γίνονται όλα μια και μοναδική φορά. Έτσι μόνο μπορούν να είναι υποφερτά, ενίοτε ευχάριστα, ακόμη και ηδονικά.

Φαντασθείτε έναν κόσμο της αιώνιας επιστροφής και επανάληψης. «Φρικτή ιδέα!», μας λέει ο συγγραφέας. Και συνεχίζει: «Στον κόσμο της αιώνιας επιστροφής, κάθε κίνηση φέρνει το βάρος μιας αβάσταχτης ευθύνης. Αυτό είναι που έκανε τον Νίτσε να λέει ότι η ιδέα της αιώνιας επιστροφής είναι το πιο βαρύ φορτίο.»

Είναι, όμως, άραγε, φριχτή η βαρύτητα και ωραία η ελαφρότητα; «Το πιο βαρύ φορτίο μάς συνθλίβει, μάς κάνει να λυγίζουμε κάτω από αυτό, μας πιέζει στο έδαφος. … Όσο πιο βαρύ είναι το φορτίο, όσο κοντινή στη γη είναι η ζωή μας, τόσο πιο αληθινή και πιο πραγματική είναι. … Σε αντιστάθμισμα, η ολική απουσία του φορτίου κάνει το ανθρώπινο ον να γίνεται πιο ελαφρύ από τον άνεμο, να πετάει, να απομακρύνεται από τη γη, από το γήινο Είναι, να μην είναι παρά μόνο κατά το ήμισυ αληθινό και οι κινήσεις του να είναι εξίσου ελεύθερες όσο και χωρίς σημασία. Τι να διαλέξει κανείς; Το βάρος ή την ελαφρότητα; … Η αντίφαση βαρύ-ελαφρύ είναι η πιο μυστηριώδης και η πιο διφορούμενη απ' όλες τις αντιφάσεις.» (Κούντερα 1986/1984, σ.9.)

Υστ.1: Στο ‘Η Ζωή είναι Αλλού’ (1969), ο Κούντερα μάς μιλάει για την αναζήτηση του νοήματος εκεί που το νόημα είναι βαρύ κι ασήκωτο από ακαδημαϊκά και κομματικά και λοιπά καθήκοντα. Θα ανακαλύψει αργά ο ήρωας του Κούντερα, Τζάρομιλ, ότι το νόημα ήταν εξ αρχής αλλού. Όλες οι κινήσεις του αποδείχθηκαν λάθος, γιατί προορίζονταν για ένα κόσμο όχι ζωντανών κι απρόβλεπτων ανθρώπων. Μπορεί εδώ να γελάσεις, μπορεί όμως και να κλάψεις. Στο ‘Αστείο’ (1967), είχε ήδη αναρωτηθεί ο Κούντερα για το πού είναι τελικώς η ζωή. Ένα αθώο αστείο θα το πλήρωνε ο νεαρός Λούντβιχ με διώξεις και στερήσεις. Το Κόμμα δεν σήκωνε αστεία.

Υστ.2: Ο Μίρεκ, στο ‘Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης’ (Κούντερα 1978) λέει ότι ο αγώνας εναντίον της εξουσίας είναι ο αγώνας εναντίον της λήθης. Την ίδια στιγμή, όμως, ο Μίρεκ προσπαθεί να ξεχάσει και να διαγράψει το κομμουνιστικό του παρελθόν καθώς και μια παλιά του ερωτική σχέση με μέλος του Κόμματος, για να φιλοτεχνήσει τον νέο του ηρωικό αντικαθεστωτικό ρόλο.

Υστ.3: Στην ‘Αθανασία’, ο Κούντερα βάζει μια γυναίκα, την Μπετίνα Μπρεντάνο, να ερωτευθεί τον Γκαίτε, πρώην εραστή της μαμάς της, για να μπορέσει να γραφτεί και αυτή στο βιβλίο της αιώνιας μνήμης των αθάνατων ποιητών. Τα πράγματα στην πορεία παίρνουν απρόσμενη τροπή. «Ο Δημιουργός έβαλε στον υπολογιστή ένα πρόγραμμα κι έπειτα έφυγε. … Προγραμματισμός του υπολογιστή δεν σημαίνει ότι όλα είναι σχεδιασμένα με κάθε λεπτομέρεια. Το πρόγραμμα δεν έγραφε ότι το 1815 θα γινόταν η μάχη του Βατερλό και ότι οι Γάλλοι θα έχαναν, αλλά μόνο ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως επιθετικός. Από την άποψη του Δημιουργού όλα τα άλλα είναι χωρίς σημασία, ένα παιγνίδι εναλλαγών σε ένα γενικό πρόγραμμα που δεν έχει τίποτα να κάνει με μια προφητική προκαταβολή του μέλλοντος.»  (Κούντερα 1991/1990, σελ. 21.)

Υστ.4: Τα βιβλία του Μίλαν Κούντερα ήταν απαγορευμένα στην κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία, από το 1969 μέχρι το 1989. Το καθεστώς θεωρούσε αβάσταχτη, δηλαδή ανεπίτρεπτη, την ελαφρότητα του Είναι των καθημερινών ανθρώπων, μέχρι που το ίδιο τελικώς κατέρρευσε από το βάρος της δικής του μη-ελαφρότητας.