Είμαστε ή μας συμβαίνει;

Για το ζήτημα του καταλογισμού ενός εγκλήματος στον δράστη, ο διακεκριμένος Κερκυραίος γιατρός - νευρολόγος Κώστας Σπίγγος, τακτικός αρθρογράφος της «Ε», παρουσίασε σε πρόσφατο άρθρο του την επιστημονική διάκριση μεταξύ ψυχοπάθειας και ψυχασθένειας. Η ψυχοπάθεια, μας λέει ο κ. Σπίγγος, είναι κάτι που εμείς οι ίδιοι «είμαστε», και τότε έχουμε καταλογισμό των πράξεών μας, ενώ η ψυχασθένεια είναι κάτι που «μας συμβαίνει», και τότε δεν έχουμε καταλογισμό των πράξεών μας.

Υπάρχει όμως και μια τρίτη περίπτωση, κατά την οποία το έγκλημα γίνεται γιατί ο δράστης, χωρίς να είναι ψυχασθενής ή ψυχοπαθής, βρίσκεται παγιδευμένος σε μια αλληλουχία αρνητικών συμπτώσεων. Εδώ ο δράστης, στο τέλος, αναγνωρίζοντας την πλήρη προσωπική του ευθύνη, αυτοκτονεί, μη αναζητώντας καμία δικαιολογία. Σ’ αυτή την περίπτωση αυτό που συμβαίνει φαίνεται ταυτόχρονα και να «μας συμβαίνει» και να «είμαστε».

Η αρχαία τραγωδία συνίσταται στο ότι διέκρινε αυτή την τρίτη συνθήκη, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία: Υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες και «είμαστε» και «μας συμβαίνει». Αυτή είναι και η καίρια διαφορά μεταξύ αρχαίας και μεταγενέστερης (ρωμαϊκής, ελισαβετιανής, νεώτερης) τραγωδίας.

Μετά την μοναδική περίοδο της αθηναϊκής τραγωδίας (σύγχρονης της αθηναϊκής  δημοκρατίας όχι τυχαίως), η τραγωδία, ως είδος ποίησης και αφήγησης, δεν ξανα-απέκτησε αυτή την ιδιαίτερη αίσθηση ατομικής και συλλογικής ευθύνης και ατομικού και συλλογικού αυτό-καταλογισμού.

Και επειδή αυτές τις μέρες, στο θέατρο του Μον-Ρεπό, θα απολαύσουμε τον «Οθέλλο» του Σαίξπηρ, ναι, δεν υπάρχει κακός Ιάγος στο αρχαίο θέατρο, δεν υπάρχει Λαίδη Μάκβεθ, δεν υπάρχει βασιλιάς Ληρ, Άμλετ ή Ριχάρδος Γ’ στο αρχαίο θέατρο. Στο αρχαίο θέατρο υπάρχει Οιδίπους, υπάρχει Μήδεια, υπάρχει Φαίδρα, υπάρχει Δηιάνειρα, υπάρχουν Αντιγόνη και Κρέων, και όλοι αυτοί οι ήρωες και ηρωίδες εκκινούν από αγαθά και ειλικρινή αισθήματα για να καταλήξουν (μέσω της αριστοτελικής «περιπέτειας») στο μεγάλο θανατικό.

Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει κανείς αν συγκρίνει ομώνυμες τραγωδίες διαφορετικών εποχών, με χαρακτηριστικότερη την ‘Αντιγόνη’ του Σοφοκλή και του Μπρεχτ. (Στον Σοφοκλή, ο Κρέων έχει δίκιο όσο και η Αντιγόνη, ενώ στον Μπρεχτ ο Κρέων είναι ο Χίτλερ.) Ή την Φαίδρα/Ιππόλυτο του Ευριπίδη, του Σενέκα και του Ρακίνα. Ή την Μήδεια του Ευριπίδη και του Σενέκα. Ή την Ιφιγένεια του  Ευριπίδη και του Ρακίνα. Ή τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου και του Σενέκα. Οι αρχαίοι τραγικοί, εν αντιθέσει προς τους νεώτερους, δεν περιέγραψαν τους ήρωες τους ως παθολογικά κακούς. Οι αρχαίοι τραγικοί δεν υπήρξαν ηθικολόγοι.

Υ.Γ. Το παρόν άρθρο, βεβαίως, ουδεμία σχέση έχει με την συγκυρία των πρόσφατων στυγερών εγκλημάτων. Έχει μόνο σχέση με την αρχαία τραγική διδασκαλία μιας υπεύθυνης κοινωνίας με πλήρη ευθύνη και πλήρη καταλογισμό όλων για όλα, ακόμη κι όταν όλοι φαίνονται εκ πρώτης όψεως αμέτοχοι κι αθώοι.