CoVid-19, μια άλλη πρόταση

Αυτό σημαίνει τον πιθανό θάνατο με αφορμή την CoViD-19, σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς, 5.000 ασθενών στη συντριπτική πλειονότητά τους εκ των ευπαθών ομάδων εντός του χειμώνα του 2020, καθώς και πολλαπλάσιων,  ασθενών και από άλλα νοσήματα, εάν επισυμβεί κατάρρευση του συστήματος υγείας και αδυναμία αποσώβησης της νοσηρότητας και θνησιμότητα  που επί του παρόντος αποσωβεί. Ο εφιάλτης αυτός οδηγεί από το Φεβρουάριο του 2020 στη λήψη μέτρων που διαταράσσουν σοβαρά την οικονομική και κοινωνική ζωή και την ατομική ευεξία μας.
Από την άλλη, το συνηθέστερο επιχείρημα άρνησης της ανάγκης μέτρων κατά της πανδημίας, πέρα από την "εκτός συναγωνισμού" γενική θεωρία της ¨καθυπόταξής μας", είναι πως αυτή τελικά αποβαίνει προς όφελος των εταιρειών που (θα) παράγουν εμβόλια. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως στο σύγχρονο οικονομικό κόσμο, οι ανάγκες των ανθρώπων διαβλέπονται πρωτίστως από τους εμπόρους, οι οποίοι και τοποθετούνται επενδυτικά, ωστόσο ακόμη και χώρες που δεν θα πληρώσουν για τα εμβόλιά τους δεν αμφισβητούν την πανδημία. Η παγκόσμια πολιτική είναι χαώδης, αλλά ως προς την πανδημία συμφωνεί και άλλωστε, κανένα χάος δεν νοείται να είναι αποτέλεσμα συνομωσίας.
Κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει σε μέτρα που απομακρύνουν ή ανακουφίζουν το θάνατο. Δεν υπάρχει κανένα ικανό ιδεολογικό αντιστάθμισμα για τον αποτρέψιμο θάνατο που συμβαίνει μπροστά μας - αποτρέψιμος είναι ο θάνατος που προκαλείται από παραλείψεις των ανθρώπων και όχι των θεών. Δεν υπάρχει, διότι ο αχρείαστος θάνατος συνεπιφέρει αυτόματα και όλους τους συμβολικούς θανάτους που μπορεί να φοβόμαστε. Μπορούμε, όμως, να διατυπώσουμε επιφυλάξεις, τόσο για την παρούσα αποτελεσματικότητα όσο και για τις ζημιές, που σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να υπερκαλύψουν τα οφέλη - κάτι τέτοιο είναι άλλωστε ο ορισμός της αποτυχίας για οποιαδήποτε παρέμβαση. Διότι, σημασία έχει όχι μόνο τι θα σώσουμε αλλά και τι θα θυσιάσουμε. Σημασία δεν έχει πόσοι δεν θα πεθάνουν από CoViD-19 εφέτος ή του χρόνου, αλλά και πόσοι δεν θα πεθάνουν εντός της δεκαετίας από τις συνέπειες των πολιτικών που ακολουθούμε. Και, πιστέψτε με τώρα, ποια επίπτωση είναι πραγματικά εντελώς τελευταία και καταϊδρωμένη ως προς τις ενδεχόμενες ζημιές και επιβαρύνσεις της; Η -όποια- αρνητική επίπτωση της μάσκας. Ναι, της μάσκας, για την οποία όλοι μιλούνε εδώ και 5 μήνες τουλάχιστον.
Δεδομένο πρώτο: οι μάσκες είναι σημαντικά χρήσιμες. Η χρήση τους στους εσωτερικούς δημόσιους χώρους υπηρεσιών και πώλησης αγαθών βοηθά στη μείωση της διασποράς της νόσου. Η χρήση μάσκας δεν συνεπάγεται κινδύνους.
Δεδομένο δεύτερο: οι μάσκες, με την τρέχουσα πολιτική της διαρκούς επέκτασης της αδιάκριτης χρήσης τους, έχουν πιάσει το ταβάνι της απόδοσης τους. Όσο και αν καθολικά επεκταθεί περαιτέρω η χρήση της μάσκας, δεν αναμένεται σπουδαίο πρόσθετο αποτέλεσμα. Στην οριζόντια και μονομερή χρήση μάσκας και τελικά και απαγορεύσεων κυκλοφορίας καταφεύγουν οι χώρες που είναι φτωχές και δεν μπορούν να εφαρμόσουν άλλη πολιτική. Κανείς δεν λέει πως τα χρήματα περισσεύουν στη χώρα μας, αλλά σίγουρα υπάρχουν και το βλέπουμε. Το ζητούμενο είναι λοιπόν πώς θα αξιοποιηθούν καλύτερα. Έτσι, η παγίδευση μας στο δίλημμα κατάφασης ή άρνησης της μάσκας αποδιοργανώνει κάθε προσπάθεια γόνιμης αναζήτησης καλύτερων λύσεων. Γιατί οφείλουμε να δούμε και τα άλλα…
 
Παράπλευρες απώλειες υγείας

Τα αποτελέσματα των πολιτικών που εφαρμόζονται περιλαμβάνουν αποδεδειγμένα ως τώρα χαμηλότερα ποσοστά εμβολιασμού στα παιδιά, επιδείνωση των καρδιαγγειακών παθήσεων, λιγότερους ελέγχους και χειρουργεία καρκίνου και σοβαρή επιδείνωση της ψυχικής υγείας. Η αύξηση της ατυχηματικής και της έμμεσα αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, απότοκες του άγχους και της κατάθλιψης, αντίστοιχα, είναι γεγονός που μπορεί να διαπιστωθεί καθημερινά στο δρόμο. Και μόνο αυτά οδηγούν σε αυξημένη θνησιμότητα στα επόμενα χρόνια, της οποίας οι απλοί εργαζόμενοι και τα νεότερα μέλη της κοινωνίας θα υποστούν το βαρύτερο βάρος.
 
Η φτωχολογιά

Το σοβαρότερο «οριζόντιο μέτρο πρόληψης», δεν είναι βεβαίως η μάσκα ή η απαγόρευση κυκλοφορίας. Και δεν είναι ιατρικό. Είναι η αντιμετώπιση της κοινωνικής ανισότητας! Η συνύπαρξη φτώχειας καθιστά παγκοσμίως τη θνητότητα από τον κορωνοϊό έως και υπερδεκαπλάσια στις αντίστοιχες γειτονιές, πόλεις και χώρες. Οι στριμωγμένοι με τις ώρες στα λεωφορεία για να βγάλουν το μεροκάματο, όσοι δεν διαθέτουν ευρυζωνικές συνδέσεις και σινεμά στο σπίτι με παραγγελία φαγητού απέξω, όσοι ψωνίζουν καθημερινά για να βγάλουν τη μέρα και όχι από το σούπερ-μάρκετ, οι υποσιτιζόμενοι που τρώνε υποβαθμισμένης θρεπτικής αξίας φτηνή τροφή, όσοι δεν μπορούν να πληρώσουν τα δεκάδες ευρώ για να υποβληθούν σε εξέταση PCR πριν μολύνουν την οικογένειά τους, όσοι δεν διαθέτουν νταντά στο σπίτι τους και καταφεύγουν στη γιαγιά και τον παππού για να φροντίσουν τα ανήλικα της οικογένειας ενώ οι γονείς δουλεύουν, όσοι δεν διαθέτουν πρόσβαση σε ιδιωτικές ιατρικές συμβουλές, όλοι αυτοί περνούν άλλη πανδημία, σίγουρα όχι την ίδια με τους κυβερνητικούς ιθύνοντες κάθε χώρας. Εννοείται, εξάλλου, ότι το τίμημα της οικονομικής ύφεσης που ζούμε το πληρώνουν ακριβώς αυτοί που χρειάζονται την προστασία από την πανδημία περισσότερο και που στο όνομά τους λαμβάνονται τα μέτρα.
 
Εκπαίδευση

Ακόμη και μία χαμένη χρόνια (ήδη σχεδόν μισή χάθηκε πέρσι) θα καταδικάσει τουλάχιστον 3 αν όχι 6 ολόκληρες σχολικές τάξεις (αφήνοντας έξω το Δημοτικό, δηλαδή όσους σήμερα φοιτούν σε Λύκειο αν όχι και όσους φοιτούν στο Γυμνάσιο, τους αποφοίτους δευτεροβάθμιας του 2020-2025), σε ένα σαφώς χειρότερο μορφωτικό αποτέλεσμα, που μέσω των πανελληνίων εξετάσεων θα επιδράσει καταλυτικά στο μέλλον τους, συγκριτικά με τα παιδιά που θα καταφέρουν να διατηρήσουν επαφή με ιδιωτική διδασκαλία. Η παραμονή μαθητών εκτός σχολείου είναι μια κατάφωρη ταξική αδικία για όσους δεν μπορούν να πληρώσουν επιπρόσθετα των φόρων για τη μόρφωση των παιδιών τους.
 
Δημόσιο σύστημα περίθαλψης

Ως προς τις νοσοκομειακές ανάγκες αντιμετώπισης της πανδημίας, κάθε κυβέρνηση έχει να επιλέξει ανάμεσα στην ενίσχυση των υπαρχόντων νοσοκομείων, το χτίσιμο νέων αποκλειστικά δομών νοσηλείας CoViD-19 και την αγορά υπηρεσιών υγείας από τον ιδιωτικό τομέα. Η τρίτη, που κατέστη η τρέχουσα πολιτική, με το χαρακτήρα που εφαρμόζεται και πέρα από τις επιβαρυντικές οικονομικές παραμέτρους της, δημιουργεί και μια νομοτέλεια, διαρκούσης της πανδημίας. Αρχικά θα συμβεί μεταμόρφωση σε κρίσιμο βαθμό του δημόσιου συστήματος υγείας σε σύστημα αποκλειστικής αντιμετώπισης της CoViD-19, με την προοδευτική μεταφορά σημαντικών άλλων υπηρεσιών υγείας, ιδίως χειρουργικών, δηλαδή «οικονομικών φιλέτων», προς τον ιδιωτικό τομέα, είτε με άμεση αγορά τους, είτε μέσω των ΣΔΙΤ. Σε λίγο καιρό, διαρκούσης και μονιμοποιούμενης της έκτακτης συνθήκης, γιατροί του Ε.Σ.Υ. θα παραιτηθούν, οι θέσεις τους δεν θα επαναπροκηρυχθούν ως μη αναγκαίες και οι κλινικές θα αφεθούν υποστελεχωμένες. Την ταφόπλακα αναμένεται να τη βάλει στα επόμενα χρόνια ο με νόμο νεοσυσταθείς «φορέας αξιολόγησης υπηρεσιών υγείας», οπωσδήποτε με αδιάβλητα και αδιάσειστα κατά τα άλλα οικονομοτεχνικά κριτήρια. Με λίγα λόγια, η χρονική παράταση της πανδημίας θα επιταχύνει, στην πράξη, ένα πολύ ουσιώδες μέρος του γνωστού νεοφιλελεύθερου προγράμματος, ακόμη και αν κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό να εμπίπτει στον αρχικό σχεδιασμό. Όπως απέδειξε περίτρανα η πανδημία, το σύστημα περίθαλψης μιας χώρας δεν είναι δυνατό να υπακούει στους «νόμους της αγοράς», καθώς καμία αγορά δεν μπορεί να επικεντρωθεί στην αειφορία πέραν του άμεσου κέρδους.
 
Τι μπορεί να γίνει αλλιώς;

Σύμφωνα με την ισχύουσα και επικαιροποιημένη προ ημερών (Οκτώβριος 2020) επίσημη επιστημονική θέση, ο κορωνοϊός-19 εξαπλώνεται συνήθως μέσω στενής και παρατεταμένης επαφής με κάποιον, μέσω των αναπνευστικών σταγονιδίων. Είναι ωστόσο πιθανό, αλλά σπανιότερο, άτομα να μολυνθούν μετά από έκθεση σε φορέα που απέχει περισσότερο από 2 μέτρα (αερογενής διασπορά). Είναι επίσης δυνατό να προσβληθεί κανείς από τον ιό μετά την έξοδο του φορέα από ένα μολυσμένο χώρο μέσω του αέρα ή μολυσμένων επιφανειών. Ο κίνδυνος για αερογενή μετάδοση παραμένει πολύ μεγαλύτερος σε εσωτερικούς χώρους που δεν αερίζονται ή/και δεν απολυμαίνονται καλά, ιδίως όταν οι άνθρωποι εντός αυτών πραγματοποιούν δραστηριότητες που περιλαμβάνουν έντονη αναπνοή, όπως η γυμναστική ή το τραγούδι.
Οι γνώσεις μας για το νέο ιό αυξάνονται. Είναι σαφές πως ο κίνδυνος μετάδοσης είναι ανάλογος της πυκνότητας των ανθρώπινων ομάδων ανά πάσα στιγμή, κάτι που οδηγεί αντανακλαστικά στο μέτρο της αποστασιοποίησης και της φραγης της ανταλλαγής σταγονιδίων διά της μάσκας. Αυτό δεν χαρακτηρίζει όμως κατά αποκλειστικό τρόπο το ουσιαστικό πρόβλημα, που είναι η βαριά νόσηση ή/και ο θάνατος από CoViD-19. Η ευαλωτότητα προς θάνατο από την CoViD-19 είναι κατά πάνω από χίλιες φορές υψηλότερη στους ηλικιωμένους και στους σοβαρά χρονίως πάσχοντες από ο, τι στους νέους ή/και υγιείς. Ειδικά για τα παιδιά, η CoViD-19 είναι λιγότερο επικίνδυνη από άλλες νόσους, συμπεριλαμβανομένης της γρίπης. Ο ιός μάς λυπάται προς το παρόν. Εδώ, δηλαδή, η αποστασιοποίηση διαδραματίζει μόνο έμμεσα ρόλο ως προς την τελική έκβαση και το βασικό ρόλο τον παίζει η ευαλωτότητα, όπως φυσικά και η κατάσταση του συστήματος υγείας.
Ζητούμενο, με άλλα λόγια, είναι τόσο η αύξηση της αποδοτικότητας των μέτρων όσο και η ισορροπία μεταξύ των κινδύνων και των οφελών. Η εύκολη απάντηση είναι ότι αυτή η ισορροπία θα επιτευχθεί με τη μεσοβέζικη προσέγγιση, του τύπου «λιγότερο από εκείνο και περισσότερο από το άλλο ή αντίστροφα», δηλαδή μετρώντας κάθε απόγευμα μολυσμένους, νοσηλευόμενους, διασωληνωμένους και αποβιώσαντες, λαμβάνοντας μέτρα ασύνδετα και συχνά αντιφατικής λογικής ανοίγοντας και κλείνοντας τη στρόφιγγα της καθολικής ελευθερίας μας προς κοινωνικές δραστηριότητες και… βλέποντας και κάνοντας μέχρι το εμβόλιο.
Όμως, η προσέγγιση αυτή δεν είναι δυνατό να εκτιμήσει και να προσμετρήσει ούτε τις μεσομακροπροθεσμες ούτε και τις έμμεσες βλάβες, όπως αυτές αναφέρονται παραπάνω. Εκτός από τον αρχικό αιφνιδιασμό και την έλλειψη γνώσεων για το νέο ιό, που δικαιολογούσε επαρκώς την οριζόντια πολιτική, το άλλο βασικό δεδομένο που εξακολουθεί να επισείεται για να δικαιολογηθεί η καθολική στόχευση είναι οι ασυμπτωματικοί φορείς. Αυτό που εδώ δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψιν είναι ότι η ασυμπτωματική μετάδοση δεν είναι ο κανόνας, αλλά αφορά μόνο μια μειοψηφία των κρουσμάτων. Ως τέτοια, δεν είναι δυνατό να καθορίσει πολιτικές με μείζονες παράπλευρες επιπτώσεις. Οι ασυμπτωματικοί φορείς δεν είναι δυνατό να μεταδωσουν εύκολα έναν ιό χωρίς φτέρνισμα, καταρροή και βήχα, διότι καθε αναπνευστικός ιός ακριβώς είναι βιολογικά προσαρμοσμένος ώστε η επιβίωση του να εξαρτάται ακριβώς από τα συμπτώματα που θα προκαλέσει!
Έτσι, ένα καλύτερο συνθετικό ζητούμενο, που υπερβαίνει το δίλημμα «οικονομία ή επιβίωση», είναι το να επιτραπεί σε εκείνους που διατρέχουν τον ελάχιστο κίνδυνο θανάτου να συνεχίζουν τη ζωή τους κανονικά, προστατεύοντας παράλληλα με εντατικό τρόπο εκείνους που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο. Αυτό ονομάζεται «στοχευμένη πρόληψη». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η προσέγγιση αυτή προτείνεται όλο και περισσότερο από ανεξάρτητες ομάδες επιστημόνων, οι οποίοι συχνά έχουν την ατυχία να αναπαράγονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης από λάθος-ανθρώπους για τους λάθος-λόγους. Η στοχευμένη πρόληψη στους ευάλωτους θα μπορούσε να γίνει ο εναλλακτικός κεντρικός στόχος των πολιτικών δημόσιας υγείας για την CoViD-19. Ιδού μια περιγραφή των βασικών γραμμών, όχι απαγορευτικού κόστους, στις οποίες θα μπορούσε να κληθεί να συμφωνήσει η ώριμη πλέον, όπως εκτιμώ, για κάτι τέτοιο κοινωνία:

• Οι ευπαθείς ομάδεςνα χαρακτηριστούν. Κάθε ασθενής και καθένας άνω των 65 θα πρέπει να αποκτήσει ένα δείκτη ευαλοτήτητας CoViD-19 από το θεράποντα ιατρό του. Ο ασθενής υπογράφει ότι ενημερώθηκε και κατανόησε πλήρως τον ατομικό του κίνδυνο από τη νόσο.
• Τα νοσοκομεία, τα γηροκομεία και τα ιατρεία ευπαθών ομάδων να χρησιμοποιούν όπου γίνεται προσωπικό με επίκτητη ανοσία και να εκτελούν τακτικές εξετάσεις PCR στο υπόλοιπο προσωπικό και σε όλους τους επισκέπτες (οι οποίοι θα πρέπει να περιοριστούν στο ελάχιστο).
• Η εναλλαγή βάρδιας του προσωπικού τους να ελαχιστοποιηθεί. Μεγαλύτερα ωράρια, μεγαλύτερα ρεπό.
• Οι ευπαθείς να μπορούν παντού στη χώρα να παραγγέλνουν είδη πρώτης ανάγκης στο σπίτι τους.
• Οι ευπαθείς να συναντούν τα μέλη της οικογένειας με τα οποία δεν διαμένουν μαζί σε εξωτερικούς χώρους.
• Η πιθανότητα οικιακής μετάδοσης της λοίμωξης ανέρχεται στο 40%. Ο αριθμός αυτός αποκτά μέγιστη σημασία στα νοικοκυριά «διαγενεακής συγκατοίκησης ή καθημερινής στενής επαφής», δηλαδή μεταξύ παππούδων, γονιών και παιδιών ή στα νοικοκυριά με ευπαθή μέλη. Η χώρα μας διαθέτει μεγάλο αριθμό τέτοιων, «ευπαθών νοικοκυριών».
• Στα ευπαθή νοικοκυριά, να επιβάλλεται η εντός σπιτιού διαρκής χρήση μάσκας από τα μέλη στην περίπτωση που παρουσιάσουν οποιοδήποτε σύμπτωμα που παραπέμπει στην CoViD-19, μέχρι και εφόσον αυτό αποδοθεί σε εναλλακτική διάγνωση. Σε τέτοια περίπτωση, ιδανικά, θα πρέπει να χρησιμοποιεί διαρκώς εντός σπιτιού μάσκα υψηλής προστασίας και το ευπαθές μέλος.
• Οι ώρες γευμάτων να είναι διαφορετικές ώστε το ευπαθές και το νοσούν μέλος να μη συνανιτούνται χωρίς μάσκα στο ίδιο δωμάτιο.
• Στα νοικοκυριά αυτά, να παρέχονται από την πολιτεία, εκτός από την αμιγώς ιατρική παρακολούθηση και σαφείς συμβουλές για την προσωπική υγιεινή τους, τον καθαρισμό και την απολύμανση των κοινόχρηστων χώρων, τις λαβές των πορτών και των κοινόχρηστων επιφανειών.
• Άτομα με πιστοποιημένη ελαφρά νόσο που δεν μπορούν να απομονωθούν με ασφάλεια στο σπίτι να μπορούν να φιλοξενηθούν και να παρακολουθούνται σε ειδικές δομές απομόνωσης, όπως ξενοδοχεία και ξενώνες, κάτι που έγινε το καλοκαίρι με τα εισαγόμενα κρούσματα.
• Από την άλλη, οι μη ευάλωτοι να ανακτήσουν τη δυνατότητα να συνεχίζουν τη ζωή τους. Το πλύσιμο των χεριών και η παραμονή τους στο σπίτι εάν εμφανίζουν οποιοδήποτε σύμπτωμα θα πρέπει να συστηθούν επιτακτικά για την καλύτερη προστασία όλων. Η κοινωνική κατακραυγή κατά την παραβίαση τέτοιων απλών κοινωνικών κανόνων συνήθως επαρκεί και για την εφαρμογή τους και πάντως υπάρχουν μέτρα, όπως η χρήση θερμικής κάμερας, που μπορούν να προωθήσουν αυτή τη σύσταση.
• Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια να επιστρέψουν στον κανονικό τρόπο διδασκαλίας, με χρήση αυξημένων μέτρων αερισμού και απολύμανσης των κλειστών χώρων.
• Οι καθηγητές με αυξημένο κίνδυνο να φορούν μάσκα κατά το μάθημα, όχι απλή, αλλά ενισχυμένης προστασίας (ffp2), με τις οποίες η πολιτεία θα τους εφοδιάζει.
• Η εργασία εντός του προβλεπόμενου χώρου και όχι από το σπίτι, τα εστιατόρια και οι άλλες επιχειρήσεις, οι καλλιτεχνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, η μουσική, ο αθλητισμός, να επιστρέψουν για όλα τα άτομα χαμηλού κινδύνου.
• Όλα τα άτομα που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να μην αποκλείονται πουθενά με νόμο ή πρόστιμο και να μπορούν να συμμετέχουν με δική τους ευθύνη και με τη συναινετική χρήση των μέσων προστασίας που τους αναλογούν και ιδίως με τη χρήση μάσκας ενισχυμένης προστασίας.

Η επάνοδος της οικονομίας σε πιο κανονικούς ρυθμούς αναμένεται να καλύψει κατά πολύ τα κόστη που προκύπτουν κατά την εφαρμογή αυτής της πολιτικής. Η εμφάνιση σοβαρής νόσου σε όσους δεν υπακούσουν στα παραπάνω θα βαίνει μειούμενη, καθώς ο πληθυσμός θα πείθεται για την αναγκαιότητα και την καλύτερη αποτελεσματικότητα αυτής της προσέγγισης. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι αδύνατο τελικά να σωθεί αυτός που αφήνει τη χείρα της σωτηρίας του. Παράλληλα, καθώς θα αυξάνεται η ανοσία στον πληθυσμό, ο κίνδυνος μόλυνσης σε όλους - συμπεριλαμβανομένων και των ευάλωτων – θα μειώνεται. Γνωρίζουμε ότι όλοι οι πληθυσμοί θα φτάσουν τελικά σε ένα σημείο στο οποίο ο ρυθμός των νέων λοιμώξεων θα είναι σταθερός (όπως πάνω-κάτω συμβαίνει με τη γρίπη, εδώ και δεκαετίες). Αυτό μπορεί να βοηθηθεί από ένα εμβόλιο αλλά δεν εξαρτάται απόλυτα από αυτό, ούτε και μπορεί κανείς να προβλέψει το χρόνο κυκλοφορίας, το χρόνο διαθεσιμότητας ή/ και την επιτυχία του εμβολίου. Ο άμεσος στόχος επομένως, είναι η ελαχιστοποίηση της ολικής θνησιμότητας και των άλλων κοινωνικών βλαβών μέχρι να φτάσουμε σε αυτό το σημείο, ελπίζοντας πάντα και ότι στο δρόμο μας δεν θα εμφανιστούν άλλες κλειστές στροφές.