Δεκαπενταύγουστος: Της Παναγίας στην Κέρκυρα

ΟΙ ΜΕΡΕΣ τ’ αμείλικτου υδράργυρου. Και της ψηλότερης γιορτής. Κατάνυξη, ελπίδα, ικεσία. Θάματα και τάματα, στην πιο υπέροχη «Κυρά». Οι «Παναγιές της θάλασσας», του Ελύτη. Των νησιών. Διάσπαρτες, στις γειτονιές του Ιονίου (και τ’ Αιγαίου). Παναγιές με γεύση αλμύρας, χρώμα μπλε. Νόστος, ταξίδια, μαϊστράλια στη χάση του πελάου. Χωρισμοί. Προσμονές και ανταμώματα... Δεκαπενταύγουστος. Της Παναγιάς. «Ελεούσα», «Οδηγήτρια», ό,τι άλλο. Εδώ, το λέμε κι έτσι: «Μικρό Πάσχα». Ή «Πάσχα του καλοκαιριού». Ευφρόσυνο˙ γι’ αυτό και η γιορτή: για τη, μετά την Κοίμηση, μετάβαση (εβρ. Πεσάχ > Πάσχα = μετάβαση, πέρασμα), κατόπιν του Υιού, και «της Μάνας και Κεράς» στην αιώνια, την άφθαρτη ζωή. Το ξαναγκάλιασμα με τον Μονάκριβο. Και τελικά, μέσα απ’ αυτό, τη λύτρωση τ’ ανθρώπου. Από τα φοβικά δεσμά της επίγειας απώλειας. Αθανασία, η ελπίδα σου... To «ΕΝ» επιχειρεί μια επισκόπηση του κερκυραϊκού τρόπου εορτασμού «της Παναγιάς». Μέσα από 10 οικεία icons κι εθιμικά «μικρά» ...

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ

Πάντα τιμούσαν θερμά οι Κερκυραίοι την Παναγιά˙ κι έγραφε ο Παπαγεωργίου το ’20 πως «ουδαμού του ορθοδόξου ανατολικού κόσμου έχει επ’ ονόματί της τιμωμένους (ναούς), όσους εν τη πόλει μόνη της Κερκύρας». Η θάλασσα / ταξιδεμοί των παλαιών, το εξηγούν. Όπως και την extra τίμηση της Κοίμησης, σε σχέση με τις υπόλοιπες γιορτές της: τότε, καλοκαίρι, γυρίζαν’ οι ξενιτεμένοι στην πατρογονική τους γη. Πτυχές του όλου, τα ντόπια Θεοτοκονύμια: Θαλασσομάχισσα, Λιμνιώτισσα, του Αιγιαλού... Συν ήθη σαν αυτό: στο Βορρά, λέει, σαν έβλεπαν πλοίο στο στενό, κανονιοβολούσαν για ευγνωμοσύνη (που επέστρεψε) ή παράκληση (αν έφευγε). Κι όσοι είχαν δικό τους άνθρωπο στις θάλασσες, άφηναν στην εικόνα της Κασσωπίτρας (δια χειρός Θ. Πουλάκη, π. 1670 - αφιέρωμα του ιδίου μετά την -ως εκ θαύματος- διάσωσή του σε ναυάγιο, λίγα χρόνια πριν) ένα νόμισμα. Αν έστεκε, τον προστάτευε, σήμαινε, καλά...

ΩΣ ΤΑ ΕΝΝΙΑΜΕΡΑ...

Το εθιμοτυπικό -βάση, η εκκλησιά- αρχίζει την παραμονή: εσπερινός, παράκληση, αγρυπνία και ανήμερα, θεία λειτουργία / δοξολογία, πανηγυρικός. Το «κλου»; Οι, ως... Λαμπρή, επιτάφιες λιτανεύσεις˙ εκεί, «στην πρώτη δύση», έπειτα του εσπερινού. Οι πιο πολλές, στις 14. Κάποιες (βλ. Κυνοπιάστες), 15. Μεγαλύτερη, παραδοσιακά, περιφορά, αποτελεί αυτή του Ι.Ν. Υ.Θ. Ελεούσας (ναός / αρχική κτίση 16^ου αι. - φωτό), στο Κεφαλομάντουκο: τρεις ώρες plus. Οι εκδηλώσεις, συμπεριλαμβανομένων των πανηγυριών, βαστούν ως τα Εννιάμερά (23/8). Με πέρασμα, μέρα τη μέρα, της πανηγυρικής σκυτάλης στα χωριά˙ και στράτευαν, θυμούνται οι παλιοί, «οι Μαντουκιώτες για Δουκάδες». Και άλλοι, για αλλού...

ΟΙ ΚΟΚΚΙΝΕΣ ΚΟΡΔΕΛΕΣ

Πάσχα... Κι Επιτάφιοι... Στολισμένοι, μοναδική περίπτωση, με (λουλούδια και) κορδέλες. Κόκκινες, κυρίως. Αλλά και άσπρες, ροζ, κίτρινες, μπλε˙ πολυχρωμία. Δεκάδες. Εκατοντάδες. Οι «ευλογημένες», θα στις πουν. Συμβολισμός, λέει, της Τίμιας Ζώνης, που ‘δωσε η Μεγαλόχαρη στους Αγ. Αποστόλους, πριν παραδώσει «την πανάμωμη ψυχή της στον Κύριο» (το μοναδικό κειμήλιο, που σχετίζεται με τον επίγειο βίο της Θεοτόκου και σήμερα φυλάσσεται στην Ι.Μ. Βατοπεδίου, στ’ Άγ. Όρος). Κι από τον στολισμό, μαζί με δάφνες, φοίνικες, φιόρια και μυρτιές, μοιράζονται έπειτα στον κόσμο. Που σπεύδει να τις βάλει στα εικονοστάσια ή να τις κάνει φυλαχτό. Για υγεία. Ευημερία. Και καλοτυχιά στο σπιτικό…

Η ΔΟΞΑΣΙΑ ΜΙΑΣ ΦΩΤΟ

Απ’ τις παλιές, κορφιάτικες δοξασίες, που συνδέθηκαν, λαογραφικά, με το Δεκαπενταύγουστο... Σύμφωνα, λοιπόν, με προφορικές αφηγήσεις παλαιοτέρων, όταν κάποιος, στο διήμερο, επιχειρήσει να φωτογραφήσει τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, ιδίως κατά την περιφορά του θερινού επιταφίου, είθισται να συναντάει... δυσκολίες! «Στο τέλος, ελάχιστοι το καταφέρνουν», σημειώνουν χαρακτηριστικά. «Να τραβήξουν, δηλαδή, μια φωτογραφία, με την απεικόνιση της Κυράς ευδιάκριτη». Όσοι, πάντως, το πετύχουν, είναι οι τυχεροί. «Εκείνοι, δηλαδή, που η Παναγιά τους το επιτρέπει». Και τούτο θεωρείται ένα πράγμα: δείγμα της αγίας ευλογίας της. Προς τους ίδιους, τη φαμελιά και το νοικοκυριό τους...

Η «ΟΡΦΑΝΗ» ΜΑΚΑΡΟΝΑΔΑ

Τη φτιάχνουν, αιώνες τώρα, στον ορεινό Σταυρό˙ Δαφνάτα και πέριξ. Υπαιθρίως. Και τη σερβίρουν μετά τον «επιτάφιο»˙ βράδυ, παραμονή «της Παναγιάς» ή/και ανήμερα, στο 25χρονο πια, πανηγύρι του Πολιτιστικού (κάπου 30 κ. μακαρόνια διάθεση). «Ορφανή», δηλ. δίχως κρέας. Νηστεία γαρ, 15ήμερη, καθόσον (μικρό) Πάσχα. Μόνο με σάλτσα κόκκινη, «καούρικη» (κρεμμύδι, ντομάτα, πελτές, πιπεριές και διάφορα πιπέρια), φτιάξη με τρόπο, που οι κυράδες διασώζουν προφορικά, από γενιά σε γενιά, μη μαρτυρώντας τα special μυστικά της. Βαστώντας, έτσι, αχάλαστη τη φημισμένη της speciality σε σχέση με τις μακαρονάδες των γύρω χωριών. Που χρόνια, λέει, ψάχνουν να μάθουνε τον τρόπο. Ματαίως... 

ΜΑΝΕΣΤΡΙΝΑ & ΚΑΡΠΟΥΖΙ

Μακαρόνια με σάλτσα, έστω και δίχως τα... ιδιαίτερα μυστικά των Σταυριωτών, προσφέρονται, βράδυ παραμονής, και σε (άλλες) περιπτώσεις, μη ή ανήμερου επιταφίου: μετά, δηλ. την παράκληση, στη (ίδια) λογική της τόνωσης των πιστών, ώστε, λόγω της προηγηθείσης νηστείας, ν’ αντέξουν στην επακόλουθη αγρυπνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η ιστορική Μονή της Υ.Θ. Πλατυτέρας (Σαρόκο - Μαντούκι)˙ η «μανεστρίνα», όπως τη λένε. Μαζί, μάλιστα, με φέτα καρπουζιού. Αδιευκρίνιστο αν υφέρπει, ως προς αυτό, κάποιος ειδικός συμβολισμός. Το καρπούζι, ωστόσο, ως στοιχείο της γαστρονομικής εθιμοτυπίας της γιορτής το συναντάμε σε αρκετές ακόμη περιοχές. Κυρίως, δε, στα Αιγαιοπελαγίτικα -τυχαίο;- νησιά.

Ο ΠΑΞΙΝΟΣ ΖΩΜΟΣ

Προσφέρεται στους Παξούς και στο εορτάζον «Νησάκι της Μαντόνας», με τη φημισμένη Μονή των Βελλιανιτών (τέλη 19^ου αι., μεταφορά πιστών με καραβάκι). Ζωμός μοσχαριού (300-400 κ. κάθε χρόνο), το οποίο βράζουν απ’ αχάραγα στα ξύλα, σε προαύλια καζάνια. Και μεσημέρι, μετά τη λειτουργία, σερβίρουν με ζουμί, κομμάτι χυλωμένο, λεμόνι και κρασί. Κατά την προφορική παράδοση, το έθιμο ανάγεται σε χρόνους παλαιούς, όταν, λέει, μια πλούσια κοπελούδα αρρώστησε πολύ βαριά. Τότε, οι γονείς της αποφάσισαν, «για το συγχώριο», να χαρίζουν κάθε Δεκαπενταύγουστο ένα μοσχάρι στη Μονή. Αυτό να σφάζεται κάτω από μια ελιά, να μαγειρεύεται και να μοιράζεται στους φτωχούς, τότε, Παξινούς, που σπεύδαν’ για προσκύνημα…

ΜΕ ΓΛΥΚΑΝΙΣΟ ΚΑΙ ΟΥΖΟ

Απ’ τα λιγότερο γνωστά εορταστικά εδέσματα του διημέρου (14-15/8), το, κατά την τοπική, λαογραφική κουλτούρα, «γιορτινό πρόσφορο» (ή «προσφορά» ή «λειτουργιά» > εν είδει ευγνωμοσύνης και αφοσίωσης των πιστών, μέσω της εθελοντικής προσφοράς). Πρόκειται για άρτο νηστήσιμο, σαν μικρό τσουρέκι, με ξεχωριστή γεύση, καθόσον βασικά συστατικά της φτιάξης του (ζύμωμα απ’ τις νοικοκυρές στο σπίτι) είναι ο γλυκάνισος και το ούζο. Παλαιότερα, στα χωριά, μαρτυρίες το δίνουν ως, κατ’ ουσίαν, εορταστική παραλλαγή της «μπαρμπαρέλας» (το καθημερινό, καλαμποκίσιο ψωμί) ή της «λεφτής»: το σταρένιο, που, για οικονομικούς, κυρίως, λόγους, τιμούσαν σε πιο... επίσημες περιστάσεις.

ΟΙ «ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ»

Κι έπειτα, κορύφωση, τα εμβληματικά (έως και τριήμερα) πανηγύρια. Πέλεκας, Γαστούρι, Τεμπλόνι, Άη Μαθιάς, Παλαιοκαστρίτσα, Αγ. Δέκα, Αγραφοί, Αυλιώτες, Λευκίμμη, Περιβόλι, Στρινύλας, Παλαιοχώρι...  Προαύλιο εκκλησιάς, πλατεία, ελαιώνας. Ασβεστώνουν (από παραμονές), φοράνε τα καλά τους και... βιολί, κρασί, ταμπουρλονιάκαρα, χορός και τα καλύτερα ψητά. Στους Οθωνούς (Αγ. Τριάδα, Άμμος) το γλέντι στήνεται 16 ή και 17 (επειδή άλλοτε τότε ήταν, πια, διαθέσιμες οι ορχήστρες απ’ την Κέρκυρα). Διαρκεί, δε, παραπάνω, λόγω της επιστροφής των πολλών ξενιτεμένων Οθωνιωτών, «Αμερικανών» και «Α(υ)στραλών». Πριν ξαναφύγουνε στα ξένα. Ανανεώνοντας τ’ αντάμωμα για τον επόμενο Αύγουστο.

ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ: ΤΟ ΤΙΜΕLINE

Οι δύο μεγάλες γιορτές της Παναγίας (Κοίμηση, 15/8 και Απόδοση Κοιμήσεως ή «Εννιάμερα», 23/8) αποτελούν την κορύφωση της ετήσιας περιόδου πανηγυριών στο νησί. Η οποία, συνολικά, αρχίζει μετά το Πάσχα (Νια Παρασκευή, Ζωοδόχου Πηγής) και, με διάφορες αφορμές, ολοκληρώνεται στα τέλη Σεπτεμβρίου. Σ’ αυτό, λοιπόν, το... προσεχές διάστημα, ξεχωρίζουν: 14/8: Σε Γαρδελάδες, Γιαννάδες, Αυλιώτες. • 15/8: Σε Πλατυτέρα (Κανόνι), Κυνοπιάστες, Σωκράκι, Περιβόλι, Κασσιώπη, Αλυκές (Λευκίμμη), Περουλάδες, Σιναράδες • 16-18/8: Σε Κάτω Γαρούνα • 22-23/8 (Υ.Θ. Οδηγήτριας): Σε Τεμπλόνι, Αγραφούς, Γαστούρι, Πέλεκα, Βιρό, Πουλάδες, Πεντάτι, Αγ. Δέκα, Λίνια (Χλωμός) • 8/9: Σε Άφρα (Παναγίας Λαμποβίτισσας), Σιναράδες, Μαραθιά, Άγ. Μάρκο, Ποτάμι (Λευκίμμη). • 14/9 (Σταυρού): Σε Αγ. Ιωάννη, Σιδάρι. • 24/9: Σε Βάτο (Παναγίας Μυρτιώτισσας). • 26/9 (Αγ. Ιωάννη Θεολόγου): Σε Καρουσάδες, Πόρτα Ρεμούντα (πόλη).

«Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΣ ΧΑΡΜΟΛΥΠΗΣ»

Δεν υπάρχει νησί στην πατρίδα μας, που να μην είναι συνδεδεμένο με την Μητέρα του Θεού. Η θάλασσα γεννά σκληρότητα στη ζωή, εξαιτίας των πολλών θανάτων των ανθρώπων μέσα σ’ αυτή, αλλά και, παράλληλα, μια βαθιά πίστη, που πηγάζει από την ανάγκη των πολλών να βρούνε ελπίδα...

Η Παναγία των νησιών είναι η Παναγία της χαρμολύπης. Έτσι είναι και η ζωή στα νησιά. Μεγάλες χαρές για τα ανθρώπινα, την καθημερινότητα, την πρόοδο, τις επιτυχίες, την αποδοχή, αλλά και μεγάλες λύπες για τον πόνο, την απόρριψη και το θάνατο, που ο τόπος που είναι περιτριγυρισμένος από θάλασσα πιο έντονα βιώνει. Ίσως γιατί ο άνθρωπος δεν μπορεί εύκολα να φύγει, να ταξιδέψει, να ξεχαστεί. Να αλλάξει προοπτικές. Η θάλασσα, όσο κι αν τα μέσα της εποχής μας έχουν απλουστεύσει τα πράγματα, παραμένει το μεγάλο τείχος, που κλείνει μέσα της «τα πάθια και τους καημούς» των κατοίκων των νησιών...
Γι’ αυτό και οι άνθρωποι στρέφονται στην Παναγία. Τη θέλουν Οδηγήτρια, δηλαδή την Μάνα που θα τους δώσει κουράγιο και θα τους ανοίξει τον δρόμο. Γιορτάζουν πολύ περισσότερο την Κοίμησή της, όχι μόνο γιατί οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν στο νησί ή γιατί ο καιρός το επιτρέπει. Τη γιορτάζουν γιατί μέσα τους αναδύεται, συνειδητά ή ασυνείδητα, η ελπίδα του ουρανού...

Διότι αυτό είναι το μήνυμα του Δεκαπενταυγούστου. Ότι «τάφος και νέκρωσις ουκ εκάλυψεν την εν πρεσβείαις ακοίμητον» και μαζί της όλους τους ανθρώπους, που πιστεύουν στη Βασιλεία του Θεού. Ότι μέσα από τη λύπη, ανατέλλει η χαρά. Ότι, όπως το αντάμωμα των ζωντανών γίνεται στον τόπο, που οι άνθρωποι γεννήθηκαν και αγαπούνε με κέντρο τη Χάρη της, έτσι και το αντάμωμα ζώντων και κεκοιμημένων θα γίνει στον ουρανό, γύρω από την «Αμετάθετον Ελπίδα»...
Γι’ αυτό και η λιτάνευση του Επιταφίου της είναι αφορμή χαράς... Δεν προσδοκούμε, όπως τη Μεγάλη Παρασκευή, να έρθει η Κυριακή του Πάσχα. Χαιρόμαστε, διότι η Παναγία μετέστη προς την ζωήν και γιορτάζουμε και τη δική μας λύτρωση χάρη στις πρεσβείες της. Δεν υπάρχει το πένθος και η σιωπή της Μεγαλοβδομάδας, αλλά η άμεση χαρά και η δόξα του Υιού της, που παραλαμβάνει το πνεύμα της και, ταυτόχρονα, τις φωνές και τις προσευχές όλων μας.

Γι’ αυτό και τα πανηγύρια στη Χάρη της. Γι’ αυτό και η ομορφιά της γιορτής της...

π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός

(σταχυολόγηση από «Δεκαπενταύγουστος στην Κέρκυρα» / maccunion.wordpress.com, 15/8/2014)

Επιμέλεια: ΗΛΙΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ

EN THE MAGAZINE ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2024

PHOTO CREDITS (BΑΣΙΚΗ ΦΩΤΟ): ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΔΟΥΚΑΚΗ