Αλήθεια, Ψέματα και Σαχλαμάρες!

Ο Αμερικανός φιλόσοφος Χάρι Φράνκφουρτ (Harry Frankfurt) έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών τον Ιούλιο του 2023, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο έργο. Ανάμεσα στα πολλά θέματα με τα οποία καταπιάστηκε ξεχωρίζουν οι μελέτες του για τον Ντεκάρτ και τον Λάιμπνιτς, τα έργα του για την αλήθεια, την αγάπη, το βαθιά ανθρώπινο χαρακτηριστικό να νοιαζόμαστε για τους άλλους και, πιο πρόσφατα, την ανισότητα.

Οι απόψεις του έχουν προκαλέσει συζητήσεις ανάμεσα στους συναδέλφους του και μάλιστα το 2002 εκδόθηκε τόμος με δοκίμια αφιερωμένα στο έργο του και απαντήσεις του ίδιου του Φράνκφουρτ.(1)

Στο ευρύ κοινό όμως ο Φράνκφουρτ είναι γνωστός κυρίως για το περίφημο δοκίμιό του (που αργότερα κυκλοφόρησε και ως βιβλίο) με τον τίτλο «On Bullshit» - που στα ελληνικά μεταφράστηκε ως «Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα της Σαχλαμάρας».

Το κείμενο αυτό εμφανίστηκε πρώτα με τη μορφή άρθρου το 1986 και εκδόθηκε αυτοτελώς, ως βιβλίο, το 2005.(2) Οι ημερομηνίες έχουν τη σημασία τους: το 1986 το πρωτοποριακό άρθρο του Φράνκφουρτ έπιανε ένα θέμα που δεν είχε απασχολήσει τη φιλοσοφία αν και αναδυόταν ως σημαντικό στοιχείο της αμερικάνικης κουλτούρας.

Είκοσι περίπου χρόνια μετά, με τον ερχομό του διαδικτύου, το άρθρο φαινόταν πιο επίκαιρο - και θα πρόσθετα ότι, μαζί με τη συζήτηση που άνοιξε, οι απόψεις του Φράνκφουρτ για το φαινόμενο της «σαχλαμάρας» είναι ακόμα πιο επίκαιρες σήμερα με την έκρηξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Για τον Φράνκφουρτ αυτός που λέει σαχλαμάρες (bullshit) είναι πιο μακριά από την αλήθεια σε σχέση με τον ψεύτη.

Ο ψεύτης λέει (ή γράφει) κάτι γνωρίζοντας ότι η αλήθεια είναι κάτι άλλο. Αυτός που λέει σαχλαμάρες (the bullshitter) λέει κάτι αδιαφορώντας για την αλήθεια: Αυτό που τον απασχολεί είναι να προβάλει μια συγκεκριμένη εικόνα του εαυτού του, π.χ. ως κάποιου που γνωρίζει το θέμα (ενώ δεν το γνωρίζει), ως κάποιου που έχει μια ιδεολογία κτλ.

Αυτός που λέει σαχλαμάρες σε μια ομιλία που εκφωνεί στους εορτασμούς μιας εθνικής επετείου πιθανόν δεν ενδιαφέρεται για το κατά πόσον αυτά που λέει ανταποκρίνονται στην αλήθεια, αλλά για να προβάλει μια εικόνα του εαυτού του ως εμφορούμενου από πατριωτικά ιδεώδη. Για τον Φράνκφουρτ, αυτός που λέει συστηματικά σαχλαμάρες είναι μεγαλύτερος εχθρός της αλήθειας από τον ψεύτη, ο οποίος αναγνωρίζει την αξία της αλήθειας.

Γιατί ακούγονται και γράφονται τόσες πολλές σαχλαμάρες στις μέρες μας; Ο Φράνκφουρτ θεωρεί ότι όλοι μας συμβάλλουμε στην παραγωγή σαχλαμάρας, η οποία είναι αναπόφευκτη όταν υπάρχει η υποχρέωση (ή έστω οι ευκαιρίες) να εκφράζει άποψη κάποιος για μια γκάμα θεμάτων που ξεπερνά τις γνώσεις του. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι σημαντικό να μπορεί κάποιος να αλλάζει την «ατζέντα» της συζήτησης προς κατευθύνσεις που καθιστούν αδύνατη ή ανούσια την αξιολόγησή της (στη βάση της σχέσης των απόψεων που εκφράζονται και της πραγματικότητας).

Ίσως εδώ υπάρχει και μια έμμεση επίδραση σκεπτικιστικών απόψεων που θεωρούν την αλήθεια ως ανέφικτο ιδεώδες αφού είναι αδύνατο να γνωρίζουμε την πραγματικότητα. Το κείμενο του Φράνκφουρτ είναι σύντομο και χαρακτηρίζεται από λίγα παραδείγματα. Επιλέγει να επικεντρωθεί στη βασική σημασία της λέξης «σαχλαμάρα», αλλά και στην ξεκάθαρη ανάλυση. Φυσικά, από την εμφάνισή του άρθρου, οι απόψεις του Φράνκφουρτ έχουν δεχτεί κριτική, τόσο βασισμένη σε εμπειρικά στοιχεία («αντιπαραδείγματα»), όσο και στη βάση της, π.χ. στην εμμονή του Φράνκφουρτ να συνδέει τη σαχλαμάρα με τις προθέσεις του ομιλητή και όχι με το μήνυμα καθαυτό (όπως παρατήρησε ο Τζέραλντ Κόεν στην ίσως πιο γνωστή κριτική των απόψεων του Φράνκφουρτ).(3)

Το να είναι ανοικτό σε κριτική και να ανοίγει συζητήσεις είναι χαρακτηριστικό κάθε σημαντικού έργου στη φιλοσοφία και αλλού. Οι απόψεις του Φράνκφουρτ για τη σαχλαμάρα διαβάζονται και σήμερα ως επίκαιρες και θεωρούνται το σημείο αφετηρίας κάθε συζήτησης για αυτό το φαινόμενο.

Διαβάζοντας το βιβλίο, ο Έλληνας αναγνώστης δεν μπορεί παρά να χαμογελάσει φέρνοντας στο νου του τις αέναες συζητήσεις στα παράθυρα των ελληνικών τηλεοπτικών σταθμών καθώς και τον στρατό δημοσιογράφων, διανοουμένων, πολιτικών, ακαδημαϊκών κ.α. που εμφανίζονται συχνά πυκνά για να εκφράσουν «βαρύνουσες» απόψεις επί παντός επιστητού.

Νομίζω το άρθρο του Φράνκφουρτ θα αποτελούσε ένα χρήσιμο εργαλείο εκπαίδευσης των τηλεθεατών  και όσων γενικώς καταναλώνουν απόψεις και πληροφορίες από τα ΜΜΕ. Ο Χάρι Φράνκφουρτ μπορεί να έφυγε από τη ζωή, όμως το έργο του για τη σαχλαμάρα, πιστεύω, θα διαβάζεται για καιρό.

1. Buss, S. και Overton, L. (επιμ.). (2002). Contours of agency: Essays on Themes from Harry Frankfurt. MIT Press.
2. Frankfurt, H. G. (2005). On bullshit. Princeton University Press.
3. Cohen, G. A. (2002). Deeper into bullshit. Contours of agency: Essays on themes from Harry Frankfurt, 321-339.

(Ο Αντώνης Πολέντας είναι φιλόλογος, γλωσσολόγος και ειδικεύεται σε θέματα που αφορούν την σύγχρονη και παλαιά Κίνα και την Κινεζική γλώσσα.)