Οι υπνοβάτες του πολέμου ένα χρόνο μετά

Ο ιστορικός Κρίστοφερ Κλαρκ, το 2012, έναν περίπου αιώνα δηλαδή μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δημοσίευσε τους ‘Υπνοβάτες’, ένα εμπεριστατωμένο βιβλίο ιστορίας των αιτιών του Α’ ΠΠ, που παρουσιάζει κράτη και λαούς να κατευθύνονται στον πόλεμο σαν υπνοβάτες. Είχα το δίλημμα αν ως τίτλο του παρόντος θα έβαζα τον ένα ή τον άλλο τίτλο για να μιλήσω για την σημερινή κατάσταση στον κόσμο. Η ανακοίνωση «ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο» ήταν η τότε συνήθης πολεμική ανακοίνωση του Γερμανικού Επιτελείου, που καθησύχαζε τους Γερμανούς πολίτες σαν να ήθελε να συνεχίσουν την ύπνωσή τους. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν ήταν τότε ήρεμο και τίποτα χωρίς «νεώτερα». Ο κόσμος θα ξυπνούσε σε συντρίμμια.



Η κραυγή των παιδιών, φωνή βοώντος εν τη ερήμω

Ουδέν Νεώτερον από το Ουκρανικό Μέτωπο, ένα χρόνο μετά. Το ‘Ουδέν Νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο’ του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ – δίπλα στον ‘Αποχαιρετισμό στα Όπλα’ του Χέμινγουεϊ και την ‘Ζωή εν Τάφω’ του δικού μας Μυριβήλη – είναι ίσως το πιο εμβληματικό αντιπολεμικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο νεαρός ήρωας του Ρεμάρκ πέφτει νεκρός στο μέτωπο λίγες μόλις ημέρες πριν τελειώσει ο Μεγάλος Πόλεμος και η αφήγησή του τελειώνει απότομα, όπως τελειώνει και το βιβλίο. Τι ειρωνεία, όμως! «Μια ημέρα τόσο ήσυχη κι ασάλευτη! Το πολεμικό ανακοινωθέν της ημέρας ήταν: ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο. Κείτονταν τώρα μπρούμυτα σαν να κοιμάται. Τον γύρισαν και είδαν στο πρόσωπό του μια έκφραση γαλήνια.»



Εδώ και ένα χρόνο, τον ρόλο του παγκόσμιου υπνωτιστή έχει αναλάβει ο Βλαδίμηρος Ζελένσκι, πρόεδρος Ουκρανίας. Ασκεί την γοητεία ενός ηθοποιού. Υμνητής της δημοκρατίας και της παγκόσμιας τάξης και ελευθερίας. Στην προχθεσινή διεθνή διάσκεψη του Μονάχου για την διεθνή ασφάλεια απλώς επιβεβαίωσε τον ρόλο του.

Κανένας ηγέτης, κανένα κοινοβούλιο δεν μπορεί να του θέσει το ερώτημα της αυριανής ημέρας. Αυτός προσφέρει το αίμα κι εμείς τα όπλα που διαρκώς και επιμόνως και εκβιαστικώς ζητάει. Ερωτάται ο ίδιος από δημοσιογράφο, με τόσα όπλα ποιο θα είναι το τέλος του πολέμου και, μετά από δευτερόλεπτα αμηχανίας, απαντάει: «κανείς συμβιβασμός». Δηλαδή, καμία απάντηση, κανένα τέλος. Εξ ου και η απουσία της διπλωματίας.

Μπορεί να λέμε ότι πίσω από πρόσωπα υπάρχουν πάντα μεγάλες δυνάμεις και συμφέροντα και υπηρεσίες, αλλά, σε τέτοιες περιπτώσεις, χρειάζεται πρώτα η δύναμη του υπνωτιστή. Για να είμαστε σίγουροι ότι δεν θα υπάρξουν «νέα από το μέτωπο».

«Το ξέσπασμα του πολέμου το 1914 δεν είναι ένα δράμα της Αγκάθα Κρίστι στο τέλος του οποίου θα ανακαλύψουμε τον ένοχο να στέκεται πάνω από ένα πτώμα με ένα πιστόλι που καπνίζει. Δεν υπάρχει όπλο που καπνίζει σε αυτή την ιστορία ή, μάλλον, υπάρχει ένα στα χέρια κάθε μεγάλου χαρακτήρα. Υπό αυτό το πρίσμα, το ξέσπασμα του πολέμου ήταν μια τραγωδία, όχι ένα έγκλημα. Η αναγνώριση αυτού δεν σημαίνει ότι πρέπει να μειώσουμε την σημασία της πολεμικής και ιμπεριαλιστικής παράνοιας των Αυστριακών και Γερμανών υπευθύνων χάραξης πολιτικής. Όμως οι Γερμανοί δεν ήταν οι μόνοι ιμπεριαλιστές και ούτε οι μόνοι που υπέκυψαν στην παράνοια. Η κρίση που έφερε τον πόλεμο το 1914 ήταν καρπός μιας κοινής πολιτικής κουλτούρας. Αλλά ήταν επίσης μια πολυπολική και εξαιρετικά διαδραστική κρίση, και αυτό είναι που την κάνει το πιο περίπλοκο γεγονός της σύγχρονης εποχής.

Και γι' αυτό συνεχίζεται η συζήτηση για τις αιτίες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, έναν αιώνα αφότου ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ έριξε αυτές τις δύο θανατηφόρες βολές στην οδό Φραγκίσκου Ιωσήφ στο Σεράγεβο. Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: κανένα από τα έπαθλα, που διεκδικούσαν οι πολιτικοί το 1914, δεν άξιζε τον κατακλυσμό που ακολούθησε. Κατάλαβαν οι πρωταγωνιστές πόσο μεγάλο ήταν το διακύβευμα;» (Clark, ‘Sleepwalkers’, 2012, σ. 561.)

ΥΓ1: Σήμερα, σε σχέση με το τότε, οι εμπόλεμοι διαθέτουν πυρηνικά και ντρόουνς, και έχουν την δυνατότητα, ακόμη και ως ηττημένοι, να παράξουν και να διασπείρουν ακόμη περισσότερα. Σήμερα, λόγω κλιματικής αλλαγής, οι Βερσαλλίες δεν θα ανθίσουν να δεχθούν τους «νικητές» και «ηττημένους» όπως τότε. Επίσης, σήμερα, τα όποια νεώτερα χάνονται ανάμεσα στα χιλιάδες άλλα νεώτερα των χιλιάδων εικονικών ή πραγματικών μετώπων του κόσμου.

ΥΓ2: Στους ‘Υπνοβάτες’ του, την περίφημη τριλογία, ο Χέρμαν Μπροχ πάει λίγο πιο πίσω χρονικά, για να καταλήξει στο 1914 αλλά και σε ό,τι μάθαμε ότι ήταν ο 20ος αιώνας, κυρίως με τους πολέμους του και τους ολοκληρωτισμούς του. «Θυμήσου, φίλε, πόσο ένδοξα μεθυσμένοι ήμασταν τον Αύγουστο του 2014! ... Δώσε μου, φίλε, μια άλλη μέθη, μορφίνη, κομμουνισμό, πατριωτισμό, κι εγώ θα σταματήσω να πίνω.» (Broch, ‘The Sleepwalkers’.)