Η Φιλαρμονική Εταιρεία «Σαμάρας» (1893-1896)

Το τέλειωμα του 19^ου αιώνα χαρακτηρίζεται από οικονομική άνεση της αστικής τάξης και βρίσκει την καλλιτεχνική κίνηση στην Κέρκυρα στο μέγιστο της ακμής της. Την ίδια εποχή ο Σπύρος Σαμάρας βρίσκεται στο απόγειο της δημιουργικότητάς του και τιμάται με κάθε τρόπο στην πατρίδα του.


Γεράσιμος Ασπιώτης (1844-1901): Πρόεδρος της Φ.Ε. ΣΑΜΑΡΑΣ 

Τότε παίρνουν την απόφαση για την ίδρυση τρίτης φιλαρμονικής οι: Γ. Τρύφωνας, Ευάγγελος Κασταμονίτης, Σπυρίδων Κασταμονίτης, Ιωάννης Τζανίνης, Δ. Μερτώνης και στην πρώτη συνεδρίαση εκλέγεται παμψηφεί πρόεδρος ο βιομήχανος Γεράσιμος Ασπιώτης, φίλος του Σαμάρα.
Η Φιλαρμονική ιδρύεται επίσημα στις 19 Αυγούστου 1893 και σύμφωνα με το άρθρο 1 του καταστατικού «Συνιστάται εν Κερκύρα φιλαρμονική εταιρία υπό την επωνυμίαν “Σαμάρας” σκοπούσα την διδασκαλίαν και διάδοσιν της μουσικής τέχνης.».
Η σφραγίδα της Εταιρίας είναι στρογγυλή και στη μέση έχει λύρα, σάλπιγγα και μουσικό βιβλίο σε σύμπλεγμα με κλαδί δάφνης και ταινία. Στην ταινία αναγράφονται οι τίτλοι των δύο πρώτων μελοδραμάτων του Σαμάρα, «Φλώρα» και «Μεδζέ», ενώ περιμετρικά οι λέξεις «Φιλαρμονική Εταιρία “Σαμάρας”» 19 Αυγούστου 1893. Αρχιμουσικός  αναλαμβάνει ο κερκυραίος Βίκτωρ Μαυρόχης (1858-1919).
 
Τα πρώτα βήματα
 
Η Φιλαρμονική στεγάζεται σε διώροφο οίκημα ιδιοκτησίας του Δήμου Κερκυραίων κοντά στη Βασιλική Πύλη. Αμέσως μετά τη δημιουργία της, αρχίζουν οι δοκιμές και έξι μήνες αργότερα κάνει την πρώτη της εμφάνιση στη λιτανεία του Αγίου Σπυρίδωνος  με 25 περίπου εκτελεστές.


Σε κάποιο από αυτά τα κτήρια στεγαζόταν η Φ.Ε. ΣΑΜΑΡΑΣ

Αρχές του 1894 αριθμεί 600 συνεταίρους από τους οποίους οι περισσότεροι ανήκουν στην εργατική τάξη του νησιού, ενώ ο «μουσικός θίασος» αποτελείται από 28 μουσικούς –κάποιοι από τους οποίους προέρχονται από τις άλλες δύο φιλαρμονικές- και 14 μαθητευόμενους. Στο καταστατικό αναφέρεται και η δημιουργία ταμείου υπέρ των μουσικών.
Ο Λ. Λαμπελέτ σημειώνει ότι «… Προς το παρόν διδάσκεται η οργανική η αφορώσα τον Μουσικόν θίασον, προσεχώς όμως εισηχθήσεται η φωνητική,(μονωδία και χορός) κλειδοκύμβαλον, βάρβιτος (βιολοντσέλο) και η βαρεία βάρβιτος (κοντραμπάσο)».
Υπαρχιμουσικός  είναι ο Γεώργιος Μεταλληνός (ευφώνιο)- ο οποίος διδάσκει τα χάλκινα πνευστά- και 1^η κορνέττα ο Ιωάννης Κοντός. Ξύλινα διδάσκουν οι: Πέτρος Κακαρούγκας (πιθανόν προερχόμενος από τη Φ.Ε. “Μάντζαρος”), Αθανάσιος Γιοχάλας (ο οποίος πιθανόν εκτελεί για κάποιο διάστημα χρέη αρχιμουσικού) και ο Ουγγολίνι.
 
Επικρίσεις
 
Στις 11 Μάη του 1894  στο θέατρο Mercadante της Νάπολης δίνεται η πρεμιέρα της όπερας La Martire του Σαμάρα. Το νέο φτάνει τηλεγραφικά στην Κέρκυρα και η φιλαρμονική που έχει το όνομά του δίνει συναυλία προς τιμήν του στην Πλατεία την Κυριακή 22 Μάη. Η συναυλία ήταν ατυχής όπως φαίνεται από τα σχόλια του Μ. Λάνδου:
«Αλλά … αλλά κάλλιον να μην επαιάνιζε.
Μη σας εκπλήττει η σκέψις μου αύτη. Μουσική ανήκουσα εις Εταιρείαν φέρουσαν το όνομα του Σαμάρα, εξερχομένη δε να παιανίση επ’ ευκαιρίας λαμπράς εν Ιταλία επιτυχίας νέου έργου του, δεν έπρεπε ποτέ να εξέλθη απροετοίμαστος. Εάν ο αρχιμουσικός κ. Β. Μαυρόχης – όστις είναι κάλλιστος μουσικός όχι όμως και μουσικοδιδάσκαλος- δεν νοιώθει από τέτοια πράγματα, ο προϊστάμενος όμως αυτού κ. Ευγένιος Μαρτινέλης δεν έπρεπε ποτέ να επιτρέψη την εκτέλεσιν εν τη πλατεία αθλιέστατα, και προ πάντων υπό μουσικών ων πολλοί διετέλουν εν τη εσχάτη κραιπάλη, έργων του Σαμάρα.
Δεν είναι η πρώτη φορά καθ’ ην η μουσική αύτη εξέρχεται απροετοίμαστος. Και προ ημερών ακόμη εξετέλεσε, φαντασθήτε άνευ δοκιμών, τον «Υποψήφιον» του γηραιού Ξύνδα, είμαι δε βέβαιος ότι, εάν ο σεβάσμιος πρεσβύτης ήτο παρών αγανάκτησις θα τον κατελάμβανεν επί τη αθλία εκτελέσει του έργου του. Ουδεμίαν δε δικαιολόγησιν έχει ο κ. Μαυρόχης. Οι Μουσικοί του είναι κάλλιστοι – αρκεί ότι εξεπαιδεύθησαν υπό του κ. Ραφαήλοβιτζ – και τα μουσικά όργανα λαμπρά, ώστε εάν ο αρχιμουσικός έδιδε μεγαλητέραν προσοχήν εις τας δοκιμάς και εάν εμελέτα και αυτός πλειότερον τα διάφορα τεμάχια, δεν θα προεκάλει επικρίσεις αίτινες σπουδαίως μειούσι την μέχρι τούδεν κρατούσαν περί αυτού αγαθήν φήμην…”
 
«Ουδεμία δικαιολογία χωρεί»
 
Μετά την καλοκαιρινή περίοδο οι συναυλίες στην (Κάτω) Πλατεία σταματούν. Καθώς είναι μια εποχή κατά την οποία μοναδική διασκέδαση του κόσμου είναι οι συναυλίες, υπάρχει διαμαρτυρία και πρόταση:
«Έχομεν δηλ. τρεις Φιλαρμονικάς Εταιρείας με πλήρη μουσικά σώματα και αμιλλομένους μουσικοδιδασκάλους· χίλια και πλείονα μέλη αποτελούσι τας εταιρίας αδρώς πληρώνοντα κατά μήνα· και όμως ουδέ μιαν φοράν της εβδομάδος έχομεν μουσικήν παιανίζουσαν εν τη πλατεία! ‘Ολος ο ζήλος περιορίζεται εις τους μήνας του θέρους· τώρα πάσαι εσίγησαν. Δεν εννοούμεν διατί τούτο. Άλλοτε ως δικαιολογία εφέρετο ή η εργασία των μουσικών εν τω θεάτρω ή το απαρασκεύαστον αυτών. Τώρα όμως ουδεμία τοιαύτη δικαιολογία χωρεί, και εκφράζομεν την γενικήν επιθυμίαν ίνα τουλάχιστον τας κυριακάς και εορτάς μια μουσική εκ των τριών παιανίζη εν τη πλατεία τα απογεύματα. Εφέτος δε δεν έχει και άλλην διασκέδασιν ο πολύς κόσμος ο πληρώνων προς συντήρησιν των φιλαρμονικών».
 
Το μοιραίο 1896
 
Το 1896 είναι η χρονιά διάλυσης της Φιλαρμονικής «Σαμάρας».
Στις αρχές της χρονιάς παραιτείται, για λόγους αδιευκρίνιστους (πιθανόν οικονομικούς), ο αρχιμουσικός Βίκτωρ Μαυρόχης. Τον διαδέχεται ο Ουγγολίνι ο οποίος και παραμένει σε αυτή τη θέση ως τη διάλυση της Φιλαρμονικής.
Ο Ουγγολίνι έδειξε εργατικότητα και ζήλο προς τη Φιλαρμονική. Ήταν καλός κλαρινετίστας, καλός θεωρητικός και με πείρα μπάντας. Είχε  έλθει στην Κέρκυρα από την Ιταλία συμμετέχοντας ως πρώτο κλαρίνο σε ιταλικό μελοδραματικό θίασο και έμεινε ως αρχιμουσικός της Φ.Ε. “Σαμάρας”. Μετά τη διάλυσή της αναχώρησε για την Ιταλία.
Στα «ψιλά» των εφημερίδων διαβάζουμε: «Μετά λύπης μανθάνομεν ότι προσκαίρως διαλύεται το σώμα της τρίτης Φιλαρμονικής “Σαμάρας” όπερ τοσάκις μας κατέθελξε και όπερ εφαίνετο ότι περιείχεν ικανά στοιχεία περαιτέρω βίου. Δεν είμεθα εις θέσιν να εξετάσωμεν τους λόγους της διαλύσεως οίτινες, ως υποτίθεμεν, θα ώσιν οικονομικοί. Οπωσδήποτε, ημείς πεποιθότες εις την φιλοπατρίαν του κ. Ασπιώτη αναμένομεν ασφαλώς την αναβίωσιν του ωφελίμου Ιδρύματος, σύμφωνα προς τους πόθους της ημετέρας κοινωνίας».
Καθώς δεν έχουν εντοπιστεί σωζόμενα πρακτικά του Διοικητικού Συμβουλίου της Φ.Ε. “Σαμάρας”, δεν γνωρίζουμε τις συζητήσεις που προηγήθηκαν της διάλυσης. Από την Εφημερίδα των Ειδήσεων όμως βλέπουμε ότι έγινε κάποια προσπάθεια να διασωθεί η Φιλαρμονική.
Στη λιτανεία της 11^ης Αυγούστου 1896 συμμετέχουν μόνο οι άλλες δύο Φιλαρμονικές και στις 12 Αυγούστου η Γραμματεία της Φιλαρμονικής “Σαμάρας” ειδοποιεί εκ νέου τους θεμελιωτές: «Κύριοι! Παρακαλείσθε όσοι εξ Υμών έχετε ζήλον υπέρ της αναδιοργανώσεως της Φιλαρμονικής Εταιρείας “ΣΑΜΑΡΑΣ” όπως ευαρεστούμενοι παρευρεθήτε κατά την εσπέραν ταύτην (Δευτέραν) 12^ην οδεύοντος περί ώραν 6½ μ.μ.  εν τω καταστήματι του ενταύθα Δραματικού Συλλόγου, ου ευγενώς παραχωρείται ημίν αίθουσα, προς συνεδρίασιν καθ’ ήν συζητηθήσεται σπουδαία πρότασις της εσχάτως διορισθείσης Ειδικής Επιτροπής.».
Κατά τη συνεδρίαση της 12^ης Αυγούστου εκλέγεται τριμελής διοίκηση η οποία απευθύνει προς τους θεμελιωτές πρόσκληση στις 22 Σεπτέμβρη 1896, που είναι η τελευταία προσπάθεια διάσωσης της Φιλαρμονικής και η οποία αποτυγχάνει.
Με τη διάλυση, τα όργανα και οι στολές αγοράζονται από τη Φιλαρμονική του Ληξουρίου.           


Από τις σημειώσεις του Σπ. Μοτσενίγου για την Φ.Ε. ΣΑΜΑΡΑΣ στην Εθνική Βιβλιοθήκη
 
Μερικές επισημάνσεις στο καταστατικό
 
Η ίδρυση της φιλαρμονικής «Σαμάρας» γίνεται μόλις τρία χρόνια μετά την ίδρυση της  «Μαντζάρου» και καταστατικά έχει αξιοσημείωτες διαφορές, αν και οι δύο δημιουργούνται στο ίδιο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο και μέλη της διοίκησης της μιας εμφανίζονται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές να συμμετέχουν στη διοίκηση της άλλης.
Η «Μάντζαρος» δημιουργείται από μια σοσιαλιστική ομάδα με σκοπό τη «… διατήρηση μουσικού θιάσου προς ψυχαγωγίαν της εργατικής τάξεως» (άρθρο 1 καταστατικού 1890), ενώ η «Σπύρος Σαμάρας» δημιουργείται «… σκοπούσα την διδασκαλίαν και διάδοσιν της μουσικής τέχνης» (άρθρο 1), με τον ίδιο δηλαδή σκοπό που μισό αιώνα πριν ιδρύεται η «Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας».
Το άρθρο 3 της Φ.Ε. «Σαμάρας» προβλέπει ότι «… οι θεμελιωταί και και εισφορείς δέον ν’ ανήκωσιν εις χριστιανικήν κοινωνίαν», εξαιρώντας έτσι τους Ισραηλίτες οι οποίοι, φοιτούσαν κατά κανόνα στη Φ.Ε. «Μάντζαρος». Εξαιρούνται του περιορισμού τα επίτιμα και τα προσαιρετά μέλη. Ο περιορισμός στο θρήσκευμα, πιστεύουμε ότι είναι στον απόηχο των αντισημιτικών γεγονότων που έγιναν τον Απρίλη του 1891.
Το άρθρο 3 και στα δύο καταστατικά προβλέπει τις κατηγορίες των μελών τα οποία στην μεν «Μάντζαρο» διακρίνονται σε «ιδρυτές και συνεισφορείς», ενώ στη «Σαμάρας» σε «θεμελιωτές, εισφορείς, επίτιμα και προσαιρετά μέλη».
Στο αρχικό καταστατικό της «Μαντζάρου» οι «ιδρυτές» φθάνουν τους 100 και οφείλουν «… να ανήκωσιν εις την εργατικήν της νήσου Κερκύρας τάξιν», με προφανή σκοπό τον έλεγχο της ταξικής σύνθεσης του σώματος των ιδρυτών. Από το άρθρο 5 του καταστατικού φαίνεται ότι στους «ιδρυτές» της Μαντζάρου δεν μπορούσαν να συμπεριληφθούν γυναίκες, ενώ μπορούσαν στους «συνεισφορείς».
Στη Φ.Ε. «Σαμάρας» οι «θεμελιωτές» δεν περιορίζονται αριθμητικά, ενώ μπορούν να προέρχονται και από τα δύο φύλα όπως και οι εισφορείς.
Ως προς τα διοικητικά συμβούλια, στη μεν «Σαμάρας» είναι εννεαμελές, στη δε «Μάντζαρο» επταμελές με τίτλο «Διοικητική Επιτροπή» και εκλέγονται για ένα έτος. Και στις δύο φιλαρμονικές τα μέλη τους δεν μπορούν να προέρχονται από τους εισφορείς ή τους συνεισφορείς αντίστοιχα. Είναι όμως σημαντικό ότι στη «Μάντζαρο» ψηφίζουν για την εκλογή «Διοικητικής Επιτροπής» και οι μουσικοί, με τον περιορισμό της συμπλήρωσης του 21^ου έτους της ηλικίας τους.
Σήμερα, 122 χρόνια από τη διάλυσή της, υπάρχει μεγάλη δυσχέρεια να γνωρίσουμε τις διάφορες πτυχές της βραχύβιας παρουσίας της.
 
Σημείωση: Το παραπάνω κείμενο περιλαμβάνει σημεία της εισήγησης του γράφοντος στο ΙΑ΄ Πανιόνιο Συνέδριο
 
Από την έντυπη έκδοση της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ της 2/6/2018