Αναζητήσεις και προσανατολισμοί γύρω από το μεταίχμιο του 21

Το 1787 ο Δημήτριος Καταρτζής έγραψε το Λόγο προτρεπτικό στο γνώθι σαυτόν… Σε αυτό το έργο βρίσκεται μία από τις πρώτες ελληνόφωνες αναφορές στην Πολιτική Οικονομία και στην αξία της για την κατανόηση του κόσμου: «Μ’ όλον όπου δεν είμαστε αυτόνομο έθνος (...) μ’ όλον τούτο είμαστε άνθρωποι και μέλος της όλης πολιτικής κοινωνίας των ανθρώπων, και έχουμε χρέος να ξέρουμε το φυσικό νόμιμο, το δημόσιο, το εθνικό∙ (…) την πολιτική οικονομία μας, ήγουν τι επαγγέλματα έχουμ’ όλοι μας, και τι σχέσι ο ένας με τον άλλον. (…). Αυτά όλα δεν είναι σκοπός να γένουν για μόνε απλή περιέργι’, αλλά είναι να δώσουν φως εις την πράξι για την ενδεχόμενη ευδαιμονία μας μέσα στην άθλια κατάστασι που βρίσκεται τώρα το έθνος μας» (Αγγέλου, 1999).Το ενδιαφέρον γι’ αυτό το αντικείμενο και τα ερωτήματα με τα οποία ήταν συνυφασμένο αυξήθηκε τις επόμενες δεκαετίες, κυρίως πριν από το Εικοσιένα και κατά τη διάρκειά του.Στα τέλη της δεκαετία του 1820 ο Ιωάννης Κοκκώνης, με το Περί πολιτειών, παρουσίασε στο ελληνόφωνο κοινόμια εξιστόρηση της κοινωνικής εξέλιξης, με αναφορές στα κινήματα που είχαν σκοπό «να συντρίψωσι τας διπλάς αλύσεις της ιερατικής και φεουδαλικής τυραννίας» (Κοκκώνης, 1828-29). Σε αυτό το έργο συσχέτιζε την ανάδυση των κοινωνικών επιστημών με πολιτικό καθεστώς, διότι, όπως έγραφε, η Πολιτική Οικονομία δεν είχε νόημα ύπαρξης, όσο τα κράτη ήταν λεηλατικά και οργανωμένα πάνω σε προνόμια.

Το ίδιο διάστημα, άλλοι Έλληνες διανοούμενοι είχαν προχωρήσει στη μετάφραση εγχειριδίων Πολιτικής Οικονομίας. Σε σχετικό άρθρο ο Αναστάσιος Πολυζωΐδης σχολίαζε τις παλαιότερες μερκαντιλιστικές αντιλήψεις αλλά και τα όρια της προσήλωσης στο εμπόριο, σε σχέση με την εκβιομηχάνιση που ήταν ήδη σε εξέλιξη στη βορειοδυτική Ευρώπη. Όπως λοιπόν έγγραφε: «τα προϊόντα (…) συναλλάσσονται με άλλα προϊόντα, τα δε χρήματα χρησιμεύουσι μόνον ως μέσον της ευκολωτέρας συναλλαγής. Πάντοτε όμως άνθρωπος τις ή έθνος τι πρέπει να έχη να δίδη προϊόντα δια να ειμπορή να λαμβάνη αντ’ αυτών χρήματα ή άλλα προϊόντα, των οποίων αισθάνεται την χρείαν· τα προϊόντα, ως απέδειξεν άριστα ο περιφημότερος την σήμερον Οικονομολόγος Σαι, δεν αγοράζονται ειμή δια προϊόντων· και εν έθνος τόσω πλέον πλούσιον είναι και λέγεται [πλούσιον], όσον αφθονώτερα είναι η παραγωγή αυτού εις παντός είδους χρήσιμα πράγματα, η συσσώρευσις των οποίων αποτελεί τα κεφάλαια. Ιδού εις τι συνίσταται ο πλούτος· αι κυριώτεραι δε αυτού πηγαί είναι δύω· η Φύσις, και η Εργασία ή Βιομηχανία του ανθρώπου» (εφημ. Απόλλων, 1831). Φωτογράφιζε έτσι το ενδιαφέρον για τηναλλαγή παραδείγματος και το ρόλο της παραγωγής (τα προϊόντα αγοράζονται με άλλα προϊόντα) στη διαδικασία της συσσώρευσης.

Ελπίδες και φόβοι για την επόμενη ημέρα

Από την άλλη, κάποια μειοψηφικά τμήματα της ελληνικής διανόησης, άρχισαν να συζητούν πιο ριζοσπαστικές ιδέες. Δύο τρία χρόνια μετά τον Πολυζωΐδη, ο σαινσιμονιστής Φραγκίσκος Πυλαρινός, εκδιώχτηκε από το Ναύπλιο και γύρισε στην Κεφαλλονιά. Τα κείμενά του στην εφημερίδα Ήλιος φωτογράφιζαν διαδρομές που προκαλούσαν την οθωνική Αντιβασιλεία: «ο μέλλων νόμος άλλην πολιτικήν αυθεντίαν δεν θέλει δέχεσθαι παρά την έκφρασιν της θελήσεως των εργατών της κοινωνίας· διότι μόνοι αυτοί γνωρίζουν να εκτιμήσωσι την αξίαν της εργασίας, και τα αποτελέσματά της· μόνοι αυτοί προάγουν δια του καθημερινού ιδρώτος των τον της κοινωνίας πλούτον, αυτοί μόνοι υπερασπίζονται εις τα εφορμάς των εξωτερικών εχθρών το έδαφος της πατρίδος και χύνουν το αίμα των υπέρ της ελευθερίας, και αυτοί μόνοι βαστούν και πληρώνουν τα έξοδα της Κυβερνήσεως· αυτοί τρέφουν τους πάντας, αυτοί είναι το παν, και αυτοί τα πάντα κάμνουν, και δια τούτο αυτοί είναι οι αληθείς και δίκαιοι ποιηταί του κοινωνικού νόμου» (Λάμπρου, 2022).

Σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, εξάλλου, το κοινωνικό ζήτημα σύντομα απέκτησε νέα περιεχόμενα. «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, το φάντασμα του κομμουνισμού» ήταν η πρώτη φράση του Μανιφέστου, που έγραψαν από κοινού ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς, κατά το επαναστατικά ταραγμένο 1848. Εκείνο το χρόνο, ο Δημήτριος Καραγιάννης, μαθητής του Θεόφιλου Καΐρη, έγραφε στο δάσκαλό του για τις ανησυχητικές ειδήσεις που έφταναν στην εμπορική, ναυτιλιακή και βιομηχανική καρδιά της Ελλάδας, στην Ερμούπολη της Σύρου: «ωσαύτως έχω σκοπόν να φέρω όλα τα νέα συγγράμματα των communistes, τα οποία είναι ανάγκη να γνωρίσωμεν και ν’ αναιρέσωμεν» (Πολέμης, 1998). Δύο χρόνια αργότερα, ο Πέτρος Ζάνος, επανέλαβε στο δάσκαλο τον ίδιο προβληματισμό: «Θα Σας παρακαλέσω να μη παρατρέξετε, ει δυνατόν, τας νεωτέρας ιδέας περί Κοινωνίας, αι οποίαι κυκλοφορούν σήμερον εις την Δύσιν· (…) είναι ανάγκη μ’ όλα ταύτα ν’ αφιερώσετε μερικάς σελίδας της Φιλοσοφίας σας εις τα ιδέας ταύτας, αι οποίαι υπάγουν ν’ αναστατώσουν τας Βάσεις του υπάρχοντος κοινωνικού Συστήματος» (Πολέμης, 1998).

Η πρώτη εργατική απεργία στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στο Λαύριο το 1871 (Δερτιλής, 2018), λίγους μήνες μετά την Παρισινή Κομμούνα. Η ανασυγκρότηση των κοινωνικών σχέσεων κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και η διεύρυνση της μισθωτής εργασίας συνδέθηκε με την ανάδυση νέων προγραμματικών αναζητήσεων και τη διάδοση κοινωνικά εξισωτικών ιδεών, σε κάποιους μικρούς κύκλους ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης του ‘21 (Καραφουλίδου, 2011, Λιάκος, 1983). Αυτή ήταν εξάλλου η κατάληξη της εποχής των Επαναστάσεων, 1789-1848, που τόσο ωραία κωδικοποιήθηκε από το μεγάλο Έρικ.

Σίμος Μποζίκης