Ο Μπρέχτ στο Σικάγο του ’30

“Η άνοδος του Αρτούρο Ούι”, Μπέρτολτ Μπρεχτ. Μια παράσταση για ένα ρόλο, αυτόν του φασισμού. Θέατρο Αρκ στην Κυψέλη. (Πολύβουη Αθήνα.) Παράσταση με εξαιρετικούς ηθοποιούς και μια ευρηματικότατη σκηνοθεσία. Καταπληκτική η επιμέλεια ήχου και φωτός. Μαύρη κωμωδία.

Πώς ένας σκυμμένος, σκυθρωπός και καταχθόνιος άνθρωπος θα γίνει αυτός που θα εξασκηθεί να σαγηνεύει τα πλήθη ορθός και τεντωμένος και παραφουσκωμένος με το φούσκωμα του στήθους και το επιδεικτικό βήμα της χήνας. Και τον φασιστικό χαιρετισμό βεβαίως. Τα σαγηνευμένα πλήθη πειθήνια και φοβισμένα τον ακολουθούν. Πλήθη και αρχηγός συγκλίνουν στον ένα και αδιαίρετο ρόλο. Αυτόν του φασισμού.

Γιατί όμως η υπόθεση του έργου ξετυλίγεται στο Σικάγο; Βρισκόμαστε στην δεκαετία του 1930, χρόνια δηλαδή της οικονομικής κρίσης και της μεγάλης ανεργίας στην Αμερική. Αλλά και της μαφίας και του οργανωμένου εγκλήματος και της διάβρωσης των πολιτικών και δημοσίων αρχών από το εκεί οργανωμένο έγκλημα. Την ίδια στιγμή, η Γερμανία βρίσκεται υπό την ναζιστική δικτατορία του Χίτλερ και δοκιμάζει ένα μείγμα πολιτικής και κοινού εγκλήματος.

Ο Μπρεχτ, προλαμβάνοντας τις ναζιστικές διώξεις, αυτοεξορίζεται. Θα επισκεφθεί και την Αμερική και θα κάνει τις συγκρίσεις κοινού εγκλήματος και πολιτικής στις δύο χώρες. Θα συναγάγει, δε, αντί άλλου συμπεράσματος, ένα εμβληματικό θεατρικό έργο - που θα γραφτεί στην Αμερική το 1941 και θα πρωτοπαιχθεί στην Γερμανία το 1958 και στην Αγγλία το 1961.

Τρεισήμισι αιώνες πριν, είναι ο Σαίξπηρ που, στον “Ριχάρδο Γ’”, θα περιγράψει την άνοδο ενός μοχθηρού ανδρός στην εξουσία. Ο βασιλιάς, για να επιτύχει τον στόχο του να γίνει βασιλιάς, θα δουλέψει με τρόπους δόλιους και υποχθόνιους. Ο Σαίξπηρ παρουσιάζει τον αρνητικό ήρωά του σκυμμένο σαν τον Ούι, σκυθρωπό και καταχθόνιο, που παρ’ όλη την σκυφτότητα και σκυθρωπότητα θα αποδειχθεί αρκούντως μακιαβελικός και αποτελεσματικός. Έτσι ή αλλιώς, είμαστε στον αιώνα του Μακιαβέλι και του τρομερού “Ηγεμόνα” του.

Όμως, τρεισίμισι αιώνες μετά, έχουμε τα πλήθη να συμπρωταγωνιστούν με τον ηγεμόνα, έστω και ως υπνοβάτες. Σαγηνευμένα ή μη, ακολουθούν τον ηγεμόνα σαν υπνοβάτες. Τους υπνοβάτες αυτούς δεν είχε υπ’ όψη του ούτε ο Μακιαβέλι ούτε ο Σαίξπηρ. Τους έχει υπ’ όψη του ο Μπρεχτ και, αν και γράφει για τον Αρτούρο Ούι, ενδιαφέρεται περισσότερο για τους αφιονισμένους πιστούς ακόλουθούς του.

Η άνοδος του Αρτούρο Ούι είναι ουσιαστικά η κάθοδός του Αρτούρο Ούι. Αυτός ο φανταστικός ήρωας κατεβαίνει στον σκοτεινό υπόγειο κόσμο των συμμοριών που δολοφονούν και εκβιάζουν. Λέτε ότι δεν χρειάζεστε προστασία; Θα σας δείξω εγώ ότι την χρειάζεστε. Θα κάψω τα μαγαζιά σας και, μετά, θα την χρειάζεστε για να μη τα ξανακάψω! Οι ήρωες, όλοι αρνητικοί, βγαίνουν από τους υπονόμους της πόλης και ξαναχώνονται σ’ αυτούς για να ξαναβγούν να κάνουν τους επόμενους φόνους και εκβιασμούς και, μετά, να ξαναμπούν.

Σκηνοθετικό εύρημα οι υπόνομοι επί σκηνής. Μπαίνουν και βγαίνουν απ’ αυτούς οι ηθοποιοί. Η άνοδος και η κάθοδος εναλλάσσονται διαρκώς, για να επικρατήσει στο τέλος η κάθοδος στα χειρότερα ένστικτα του ανθρώπου. Αυτά που οδήγησαν στις αμέτρητες σφαγές όσων δεν συνεμορφούντο με την “προστασία” και την συνοδευτική ιδεολογία περί ολοκληρωτικής ισχύος του ισχυρού.

Ο Μπρεχτ ονόμασε το θέατρό του “επικό” (ακολουθώντας τον Πισκάτορ), κατόπιν, μη ιανοποιημένος, “διαλεκτικό”. Οι όροι ατυχείς. Ο Μπρεχτ, είναι αλήθεια, ήθελε το θεατρικό κοινό να είναι συναισθηματικά “αποστασιοποιημένο” (κατά την έννοια του Verfremdungseffect) από τους ηθοποιούς και να βλέπει την παράσταση κριτικά. Μια μορφή μεφιστοφελή, που εμφανίζεται στην αρχή και στο τέλος του έργου, εξηγεί περί τίνος πρόκειται εδώ και είναι σαν να λέει στον θεατή: “αυτό δεν είναι θέατρο!”. Η θεατρική σκηνή είναι πολιτική κι εσείς είσθε το αντίθετο του υπνοβάτη.

ΥΓ.1: Ο Μπρεχτ δεν είναι τραγικός συγγραφέας. Ξέρει ποιο είναι το δίκαιο και ποιο το άδικο. Δεν θέτει διλήμματα. Παρουσιάζει το δίκαιο και το άδικο επί σκηνής κι εσύ πρέπει να διαλέξεις το δίκαιο. Παράδειγμα η “Αντιγόνη” του, που τα βάζει για χίλιους λόγους με τον Κρέοντα-Χίτλερ. (Σε αντίθεση με την “Αντιγόνη” του Ανουίγ, της ίδια εποχής, όπου τα δίκια είναι μοιρασμένα ανάμεσα σε Αντιγόνη και Κρέοντα. Όπως και τα άδικα.)

ΥΓ.2: Για να είμαστε ακριβείς με τον Μακιαβέλι, ο Φλωρεντίνος πολιτικός φιλόσοφος δεν θεωρούσε τον λαό “πλήθη” και υπνοβάτες και γι αυτό βάλθηκε με τον “Ηγεμόνα” να συμβουλεύσει τον ηγεμόνα του για το τι πρέπει να κάνει και τι δεν πρέπει να κάνει έναντι ενός αφυπιζόμενου λαού που θα διεκδικούσε από τούδε και στο εξής ενεργότερη συμμετοχή στα κοινά της πόλης.