Αστρονομία - Αναζητώντας τη Ζωή

Μια πολύ ταιριαστή σκέψη και ένα ζήτημα στοχασμού, για όλους αυτούς τους βασιλείς και τους πρίγκιπες, για τους οποίους τόσοι άνθρωποι θυσιάζουν τις ζωές τους, μόνο και μόνο για να ικανοποιήσουν την φιλοδοξία τους. Να είναι άρχοντες μιας ασήμαντης γωνίας αυτής της μικρής κουκκίδας». 

Ίσως αυτό το εδάφιο να συνοψίζει και όλο το νόημα του έργου από το οποίο προέρχεται. Ανήκει στον Christiaan Hyugens, τον πολύ σημαντικό μαθηματικό και αστρονόμο της Αναγέννησης, που, λίγο πριν τον θάνατο του το 1695, πρόλαβε και εξέδωσε τον 'Κοσμοθεωρό'. Ένα επαναστατικό για την εποχή του βιβλίο φιλοσοφικών στοχασμών, που κινήθηκε στα όρια του «αιρετικού». Ο Κοσμοθεωρός ανέλυε την βεβαιότητα του Ολλανδού αστρονόμου, για την ύπαρξη όχι μόνο αναρίθμητων πλανητών, άλλα και την πεποίθηση ότι όλοι αυτοί οι πλανήτες είχαν ζωή σαν την δική μας. Η εποχή που έζησε και δραστηριοποιήθηκε ο Ολλανδός αστρονόμος, τοποθετείται στις αρχές της Επιστημονικής Επανάστασης. Μέχρι και τότε η έννοια της Ζωής, αν δεν απαντιόνταν από τα διάφορα θεολογικά δόγματα, παρέμενε εξαιρετικά νεφελώδης στην πραγματικότητα. Για τους επιστήμονες εκείνου του καιρού, ήταν «παρακινδυνευμένο» να εικάζει κανείς Ζωή εκτός της Γης, κάτι που ανήκε αποκλειστικά στα χωράφια της Φιλοσοφίας. Η επιστημονική προσέγγιση του φαινομένου όπως εκφράστηκε με την Βιολογία, και τα γνωστικά εργαλεία που προσέφερε, θα αργούσε αρκετά χρόνια ακόμα.

 

Μόνοι ;

 

Ένα από τα πλέον ακανθώδη και δυσεπίλυτα ερωτήματα της ανθρώπινης νόησης, αφορά την ίδια Ζωή. Το πώς και υπό ποιες προϋποθέσεις εμφανίζεται, τι ακριβώς είναι αυτό που συνιστά το οτιδήποτε ως έμβιο, άλλα και αν αυτό το φαινόμενο αποτελεί προνόμιο αποκλειστικά και μόνο του πλανήτη μας. Οι προσεγγίσεις και οι απόπειρες απάντησης του, είναι κυριολεκτικά αναρίθμητες, και δεν αποτέλεσαν ποτέ κτήμα μόνο της επιστημονικής μεθοδολογίας. Το ίδιο το φαινόμενο διαθέτει μια τέτοια δυναμική, που έγινε ένα από τα αγαπημένα αινίγματα της Φιλοσοφίας, ακόμα και της Θεολογίας. Και θα ήταν πραγματικά περιττό το να εκθέσουμε τα όσα έχουν γραφτεί, ή οπτικοποιηθεί μέσω της Λογοτεχνίας αφενός, και της Έβδομης Τέχνης αφετέρου.

 

Ένας ορισμός που διαφεύγει

 

Αυτό ακριβώς φαίνεται να συμβαίνει στην υπόθεση της Ζωής. Όσο περισσότερο ψάχνουμε και όσο περισσότερο ανακαλύπτουμε, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η σύνοψη του φαινομένου σε έναν και μοναδικό ορισμό που να ικανοποιεί όλα τα κριτήρια. Σε μια προσπάθεια να «συμμαζέψει» λίγο το χάος, ο μεγάλος αστροφυσικός Carl Sagan ξεχώρισε σε πέντε τις προσεγγίσεις που οδηγούν σε ισάριθμους ορισμούς της Ζωής: την προσέγγιση της Φυσιολογίας, την Μεταβολική, την Θερμοδυναμική, την Βιοχημική και την Γενετική. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η προσέγγιση της Φυσιολογίας που θεωρούταν για πολλά χρόνια η περισσότερο δόκιμη απόπειρα περιγραφής του φαινομένου. Υπό αυτό το πρίσμα οργανισμοί που μπορούν να επιτελέσουν έναν αριθμό λειτουργιών, όπως αυτές της τροφής, του μεταβολισμού, της αναπνοής, της αναπαραγωγής και της ανταπόκρισης σε εξωτερικά ερεθίσματα, μπορούν να χαρακτηριστούν ως έμβιοι. Τις περισσότερες όμως από αυτές τις λειτουργίες μπορούμε να τις συναντήσουμε ακόμα και σε κινητήρες εσωτερικής καύσης - τεχνητά δημιουργήματα δηλαδή. Η εικόνα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο όταν βάλουμε στην εξίσωση και τις εκπληκτικές ιδιότητες πολλών ομάδων βακτηρίων. Παρόμοια «κενά» στην προσπάθεια εξήγησης της Ζωής, βρίσκουμε και στις υπόλοιπες τέσσερις κατηγορίες. Καμία δεν μπορεί επακριβώς να περιγράψει στο σύνολο του το φαινόμενο, αφού ότι μπορεί να χαρακτηριστεί έμβιο κατά την μία, μπορεί να διαθέτει μεγάλο αριθμό προϋποθέσεων σε μια άλλη, βαφτίζοντας τελικά ως ζώντα, πολλά και πολλές φορές πολύ ετερόκλητα πράγματα.

 

Ένα όχι και τόσο άγονο «χωράφι»

 

Με τον ορισμό της Ζωής να διαφεύγει σε ότι αφορά την δική μας υποσελήνια βιόσφαιρα, και τις απαρχές της να αποτελούν αντικείμενο θεωριών και διαμαχών ανάμεσα στους επιστήμονες, οι παρατηρήσεις των τελευταίων δεκαετιών φανέρωσαν έναν πολύ ανθεκτικό πρωταθλητή της επιβίωσης. Οι μονοκύτταροι οργανισμοί που αποκαλούνται βακτήρια έχουν καταπλήξει τους βιολόγους και όχι μόνο, τόσο με τα περιβάλλοντα στα οποία επιβιώνουν και αναπαράγονται, όσο και με τους εκπληκτικούς μηχανισμούς που επιστρατεύουν για την επιβίωση τους. Βακτήρια που ζουν κάτω από χιλιόμετρα πάγου στην λίμνη Βοστόκ της Ανταρκτικής, βακτήρια που αψηφούν τις θανατηφόρες για κάθε πολυκύτταρο οργανισμό συνθήκες και θριαμβεύουν σε όξινο και αλκαλικό περιβάλλον, με ελάχιστο ή καθόλου οξυγόνο. Βακτήρια που ζουν μέσα σε βράχους, βαθιά στο εσωτερικό της Γης, άλλα που επιβιώνουν του διαστημικού κενού, ακόμα και από ιλιγγιώδη ποσά ραδιενεργούς ακτινοβολίας. Η πιστοποίηση αυτών ακριβώς των ιδιοτήτων των βακτηρίων, σε συνδυασμό με την αποκάλυψη ενός ολοένα και περισσότερο δυνητικά φιλόξενου Ηλιακού Συστήματος, επέτρεψε σε έναν πολύ δυναμικό επιστημονικό κλάδο να γνωρίσει μια αλματώδη ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια.

 

Η Αστροβιολογία

 

Η Αστροβιολογία μελετά ακριβώς αυτό που μαρτυρά και το όνομα της: την προέλευση, τον εντοπισμό, της εξέλιξη, και την διάδοση της Ζωής στο Διάστημα, άλλα και τις απαρχές της στην Γη. Χρησιμοποιεί και ενσωματώνει με επιτυχία δεδομένα και μεθοδολογία από την Φυσική, την Χημεία, την Αστρονομία, την Μοριακή Βιολογία, την Γεωλογία, ακόμα και την Γεωγραφία. Ίσως η περισσότερο δόκιμη θεωρία που έχουμε μέχρι σήμερα για την εμφάνιση της Ζωής στον πλανήτη μας να έχει προκύψει ως παράγωγη της. Η σκέψη που θέλει μια «ηρωική» ομάδα βακτηρίων, τα Κυανοβακτήρια, να αλλάζουν σταδιακά την αρχικά αφιλόξενη ατμόσφαιρα της Γης, απελευθερώνοντας μέσω του μεταβολισμού τους οξυγόνο, περίπου 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, ανέβασε την αρχική περιεκτικότητα σε οξυγόνο από το 0.1% σε σταδιακά περισσότερο φιλόξενα επίπεδα για την Ζωή όπως την γνωρίζουμε. Το επεισόδιο αυτό ονομάστηκε η Μεγάλη οξείδωση (The great oxidation event), και φαίνεται ότι οδήγησε στην μετέπειτα έκρηξη του φαινομένου της Ζωής. Υπό αυτό το πρίσμα προσπαθούμε πλέον να μελετήσουμε το πόσο φιλικός προς την Ζωή μπορεί να είναι ένας πλανήτης. Πολύ χαρακτηριστική της δυναμικής πλέον που έχει αποκτήσει, άλλα και της δυνατότητας της να θέτει τον προβληματισμό σε ένα περισσότερο ευρύ πλαίσιο, αποτελεί και η βούληση τόσο της NASA, όσο και άλλων φορέων διαστημικής εξερεύνησης, όχι μόνο να σχεδιάσουν, άλλα και αν υλοποιήσουν αμιγώς αστροβιολογικές αποστολές. Σε τέσσερα χρόνια από σήμερα, η αποστολή Mars2020, αναμένεται να καταφτάσει στον Κόκκινο Πλανήτη όπου κατά την διάρκεια ενός αρειανού έτους (687 ημέρες), θα προσπαθήσει να επιβεβαιώσει, ή όχι, το αν ο Άρης είχε Ζωή κατά το παρελθόν ή και σήμερα ακόμμα, καθώς και να συλλέξει δεδομένα για την πρώτη επανδρωμένη πλέον αποστολή στον πλανήτη, όταν και αν γίνει αυτή. Σε ανάλογο ύφος, η αποστολή Europa Mission, στα μέσα της επόμενης δεκαετίας, αναμένεται να μελετήσει από κοντά το κατά πόσον ο υπεδάφιος ωκεανός νερού του δορυφόρου του Δία, μπορεί να είναι φιλόξενος για την Ζωή. Από τα σχέδια των αστροβιολόγων φυσικά δεν θα μπορούσε να λείψει ο Εγκέλαδος, ο μυστηριώδης δορυφόρος του Κρόνου, που φιλοξενεί και αυτός με την σειρά του έναν ανάλογο ωκεανό στο υπέδαφος του. Η αποστολή βρίσκεται σε φάση συζητήσεων, και δεν θα αναμένεται να αργήσει να ανακοινωθεί. Κανείς φυσικά δεν μπορεί να προδικάσει τα ευρήματα των αποστολών, άλλα ίσως να είναι ασφαλές να ειπωθεί, ότι τις όποιες απαντήσεις θα ακολουθήσουν ακόμα περισσότερες ερωτήσεις.