Πυρκαγιές και ψυχική υγεία

Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναφερθεί η σημαντικότητα της επίδρασης της πυρκαγιάς στην ψυχική υγεία. Μιλώντας για πυρκαγιά, πρέπει να γίνουν κάποιες σημαντικές αναφορές ώστε να αποσαφηνιστούν οι κατηγορίες πυρκαγιάς, οι αιτίες πρόκλησης τους αλλά και οι συνέπειες τους. Παράλληλα, θα γίνει μια σύντομη αναφορά στο μέγεθος του προβλήματος στην Ελλάδα.

Όπως είναι ήδη γνωστό, η φωτιά είναι αποτέλεσμα καύσης. Πιο συγκεκριμένα, είναι μια χημική αντίδραση μεταξύ ενός τουλάχιστον καυσίμου και ενός τουλάχιστον οξειδωτικού μέσου, όπου στις περισσότερες περιπτώσεις το οξειδωτικό μέσο είναι το γνωστό σε όλους οξυγόνο, το οποίο συνοδεύεται από την έκλυση σημαντικού ποσού θερμότητας. Η καύσιμη ύλη και το οξυγόνο όμως χωρίς μεγάλα ποσά θερμότητας δεν είναι δυνατόν να παράξουν ανάφλεξη (φωτιά από καύση), έτσι στο περίφημο τρίγωνο της πυρκαγιάς υπάρχει πάντα, καύσιμη ύλη, οξυγόνο αλλά και προσφορά θερμότητας από εξωτερικούς παράγοντες που συχνά αν όχι πάντα ταυτίζονται με τα αίτια των πυρκαγιών. Σημαντικό ρόλο για την κατηγοριοποίηση και την μέτρηση των επιπτώσεων της πυρκαγιάς συντελεί το μέρος που εμφανίζεται η πυρκαγιά. Πιο συγκεκριμένα αν είναι σε ανθρωπογενές περιβάλλον ονομάζεται «fire» ενώ αν είναι σε μη ανθρωπογενές «wildland fire». Στον όρο «wildland fire» περιέχεται και ο όρος «forest fire (δασική πυρκαγιά)», που απευθύνεται αποκλειστικά σε δασικές εκτάσεις. Αν και μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες, στην βιβλιογραφία συνηθίζεται να γίνεται ξεχωριστή αναφορά στις δασικές πυρκαγιές (forest fire) γιατί έχουν αρκετά πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, η αντιμετώπισή τους είναι ιδιαίτερα δύσκολη και οι επιπτώσεις τους πιο δριμείες. Παράλληλα, οι δασικές πυρκαγιές ειδικά στην Μεσόγειο αλλά και παγκόσμια αποτελούν έναν, αν όχι τον μεγαλύτερο, εχθρό της διατήρησης και την παραγωγικότητας των δασικών εκτάσεων. Είναι χρήσιμο να αναφέρει κανείς ότι η πυρκαγιά προκαλεί την πιο ραγδαία, εκτεταμένη και ριζική καταστροφή στο δασικό οικοσύστημα. Παράλληλα, αυτό δεν συντελεί απαραίτητα στην οριστική καταστροφή των δασών καθώς η καταστροφή ή μη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την μεταπυριτική διαχείριση τους από τον άνθρωπο.

Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να γίνει αναφορά στο γεγονός ότι αν και η πυρκαγιά είναι ένα φυσικό φαινόμενο, σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε στις μεσογειακές χώρες για το διάστημα 2006-2010, αποδείχθηκε ότι μόνο το 4,7% από τις πυρκαγιές με γνωστό αίτιο οφειλόταν σε φυσικό φαινόμενο. Το μικρότερο ποσοστό (6,1%) αφορούσε ατύχημα, το (33,5%) αφορούσε αμέλεια, ποσοστό ιδιαίτερα σημαντικό αν αναλογιστεί κανείς ότι 1 στις 3 πυρκαγιές θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί καθαρά μέσω πρόληψης και το μεγαλύτερο ποσοστό (55,8%) οφειλόταν σε εσκεμμένη πράξη (εμπρησμό). Ένα ενδιαφέρον γεωγραφικό στοιχείο είναι ότι στις μεσογειακές χώρες ο άνθρωπος σε ποσοστό άνω του 90% είναι η κύρια αιτία πυρκαγιάς. Παράλληλα, λόγω του μικρο-κλίματος αλλά και λόγω των ιδιαιτεροτήτων του Μεσογειακού κλίματος, τα δάση είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στις πυρκαγιές και, ιδιαίτερα η Ελλάδα εμφανίζει τις πιο καταστροφικές δασικές πυρκαγιές από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρα αυτό οδηγεί και στο συμπέρασμα ότι έχουμε πολύ υψηλά ποσοστά εμπρησμών αλλά και αμέλειας κατά αναλογία.

Οι συνέπειες των δασικών πυρκαγιών μπορούν να αποβούν ιδιαίτερα καταστροφικές, με σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία (σωματική & ψυχική), την οικολογία, την οικονομία και την κοινωνία και μπορούν να έχουν άμεσο και έμμεσο χαρακτήρα. Άμεσες είναι αυτές που συνδέονται με τη μερική ή ολική καταστροφή του ξυλώδους κεφαλαίου αλλά και την οικολογική και υδρολογική ζημιά του οικοσυστήματος. Έμμεσες είναι η υπερβόσκηση, η απώλεια της πολιτιστικής και τουριστικής αξίας του δάσους αλλά και οι επιπτώσεις στην υγεία. Πιο συγκεκριμένα, πέρα από την σωματική ακεραιότητα είναι χρήσιμο να αναλυθεί κατά πόσο και αν επηρεάζεται η ψυχική υγεία.

Η απάντηση είναι πως “ναι επηρεάζεται”. Υπάρχει αντίκτυπος των πυρκαγιών στην ψυχική υγεία των επιζώντων τόσο στον ενήλικο όσο και στον παιδιατρικό πληθυσμό. Σύμφωνα με έρευνες, τα παιδιά και οι έφηβοι εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά σε διαταραχές διάθεσης ή άγχους μετά από μια πυρκαγιά. Επίσης σημειώνονται αλλαγές στη συγκέντρωση, στον ύπνο, στην ακαδημαϊκή απόδοση καθώς και αυξημένη ευερεθιστότητα.

Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις για συνεχιζόμενες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία σε πιο διαχρονικές μελέτες που έγιναν από 10 ως 20 χρόνια μετά από μια πυρκαγιά. Υπάρχουν νέοι όροι, υποστηριζόμενοι από ερευνητές, για να περιγράψουν τις ψυχικές αντιδράσεις σε φυσικές καταστροφές όπως το οικολογικό άγχος (οικο-άγχος), η οικολογική θλίψη και η σολασταλγία. Αυτοί οι όροι πιθανότατα να γίνουν πιο γνωστοί με την πάροδο των χρόνων, καθώς τέτοιες τραγωδίες θα συνεχίζουν να συμβαίνουν από ότι έχει διαπιστωθεί. Το οικο-άγχος αποτελεί αυξημένο άγχος για απειλές που σχετίζονται άμεσα με το φυσικό περιβάλλον. Η οικολογική θλίψη, προερχόμενη από ένα αίσθημα απώλειας, το οποίο σχετίζεται με μια τραυματική εμπειρία σχετιζόμενη με φυσική καταστροφή. Η σολασταλγία είναι η αγωνία που βιώνει το άτομο για το πώς θα εξελιχθεί μια επώδυνη φυσική καταστροφή.

Μετά από μια φυσική καταστροφή, είναι πιθανή η οξεία αντίδραση στο στρες. Αποτελεί συνέπεια έκθεσης σε τραυματική εμπειρία ή του ίδιου του ατόμου είτε κάποιου άλλου ως μάρτυρας. Ο ρυθμός με τον οποίο η οξεία αντίδραση στρες ενός ατόμου μπορεί να επιμείνει και να εξελιχθεί σε ψυχοπαθολογία είναι η εκδήλωση της διαταραχής μετατραυματικού στρες (PTSD). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με μελέτη του Βryant και των συνεργατών (2020), ενήλικες εμφανίζουν υψηλά ποσοστά σε PTSD έως και 10 χρόνια μετά από πυρκαγιά. Γίνεται αντιληπτό πως παρέχεται διαχρονική πληροφορία και σημαντικό εύρημα σχετικά με τον αντίκτυπο της φυσικής αυτής καταστροφής στη ψυχική σφαίρα. Σε άλλη μελέτη, του Βrown και των συνεργατών (2019), ένα χρόνο μετά την πυρκαγιά, το ποσοστό PTSD σε παιδιά και εφήβους βρέθηκε να είναι μεταξύ 27 και 37%.

Ακολουθεί μετά το PTSD, η μείζονα καταθλιπτική διαταραχή (MDD) αποτελώντας μια από τις πιο κοινές ψυχικές διαταραχές που μελετήθηκαν και ελέγχθηκαν σχετικά με τις φυσικές καταστροφές. Φαίνεται ότι μετά από μια πυρκαγιά είναι δυνατόν να υπάρχουν υψηλά ποσοστά κατάθλιψης σε ενήλικες, τα οποία μπορεί να επιμείνουν έως και 10 χρόνια. O Bryant και οι συνεργάτες (2020), μελέτησαν μια σειρά από συνέπειες στη ψυχική υγεία για 10 χρόνια μετά την καταστροφή της πυρκαγιάς του “Μαύρου Σαββάτου” σε περιοχές της Μελβούρνης, συμπεριλαμβανομένης και των καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Κλείνοντας, υπάρχει ένας μικρός αριθμός μελετών που διερευνούν τα ποσοστά διαταραχών άγχους μετά την πυρκαγιά και δείχνουν υψηλότερα ποσοστά άγχους τόσο στους ενήλικες όσο και στους παιδιατρικούς πληθυσμούς.

Η Ελλάδα έχει έντονη βλάστηση σε πολλές περιοχές της και μεγάλη δασική έκταση.

Καθώς πολλοί άνθρωποι θα εξακολουθούν να ζουν κοντά στη φύση ή σε δασικές περιοχές, οι πυρκαγιές θα συνεχίσουν να υπάρχουν και να αποτελούν απειλή για την ατομική ευημερία και τη δημόσια υγεία. Είναι σημαντικό να δίνεται έμφαση στη ψυχική υγεία των ανθρώπων μετά από από μια φυσική καταστροφή και να μην παραγκωνίζονται τα συναισθήματα άγχους, αγωνίας, θλίψης που ίσως βιώνονται. Όποιος νιώσει την ανάγκη να απευθυνθεί σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας, μετά από μια τέτοια κατάσταση κρίσης, να μη διστάσει. Το σώμα μπορεί να σώθηκε από την καταστροφή αυτή, η ψυχή;

Κατερίνα Στραβοράβδη

Ψυχολόγος M.Sc. Ψυχοθεραπεύτρια,

Επιστημονική Συνεργάτης Γ’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής ΑΠΘ, ΑΧΕΠΑ

Site: Katerinastravoravdi.com

Οικονόμου Βασίλης,

B.Sc. Environmental Science

M.Sc. Energy: Strategy, Law & Economics

Master in Business Administration

Email: [email protected]