Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού από την Ανδρική Χορωδία Κέρκυρας

η 3η εκδοχή του ΥΜΝΟΥ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ του Ν. Μάντζαρου. Στο πιάνο ο Νίκος Λαβασάς. Διεύθυνση: Χριστίνα Καλλιαρίδου.
Την συναυλία θα μαγνητοσκοπήσει η ΕΡΤ και θα την μεταδώσει σε Πανελλήνια κλίμακα σε ημερομηνία που θα την γνωστοποιήσουμε. Η εκδηλώσει πραγματοποιείται με πρωτοβουλία και οργάνωση του Δήμου Κέρκυρας
Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονύσιου Σολωμού και οι μελοποιήσεις του από το Νικόλαο Χαλικιόπουλο - Μάντζαρο
Διονύσιος Σολωμός (1798-1857) συνέθεσε το γνωστότερο ολοκληρωμένο έργο του, τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν, στην ιδιαίτερή του πατρίδα, τη Ζάκυνθο, πριν από 195 χρόνια (το Μάιο του 1823). Σε όλα αυτά τα χρόνια, εκατοντάδες βιβλία και μελέτες έχουν γραφτεί για τον ποιητή και το έργο του. Για τις μελοποιήσεις, όμως, του Ύμνου, με τις οποίες καταπιάστηκε με μνημειώδη σχολαστικότητα για περισσότερα από 35 χρόνια (από το 1828 έως πιθανότατα το 1865) μόνον ο κερκυραίος συνθέτης Νικόλαος Χαλικιόπουλος - Μάντζαρος (1795-1872), στενός φίλος του ποιητή, πολύ λίγα ήταν γνωστά μέχρι πριν λίγα χρόνια. Η σύγχρονη μουσικολογική έρευνα1, μέσα από τη συγκριτική και συστηματική μελέτη ενός τεράστιου σε όγκο υλικού που σχετίζεται με τον συνθέτη και το έργο του, έχει πλέον αποκαταστήσει και αναδείξει το έργο σχεδόν στο σύνολό του, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι εξής μελοποιήσεις (ολοκληρωμένες ή τμηματικές) και αναθεωρήσεις γραφών του Ύμνου: «Πρώτη» μελοποίηση: Διασώζεται κυρίως στη μοναδική έντυπη μεταθανάτια έκδοση του έργου από τον οίκο Clayton & Co. Πρόκειται για την πρώτη γραφή του έργου (περίπου 1828-1829, ίσως αρχές 1830), η οποία είναι, κυρίως, ομοφωνικής υφής, σε ύφος «λαϊκό και απλό», αποτελούμενη από 24 αριθμούς - μέρη. Από αυτήν, τα πρώτα μέτρα του 1ου αριθμού-μέρους (χωρίς την πιανιστική εισαγωγή και με κάποιες απλουστεύσεις) καθιερώθηκαν, με Βασιλικό Διάταγμα τον Ιούνιο του 1865, ως ελληνικός εθνικός ύμνος.
«Ενδιάμεση μελοποίηση»: Πρόκειται για τη μελοποίηση την οποία ο συνθέτης αφιέρωσε
στον τ. βασιλέα Όθωνα, στις 5 Δεκεμβρίου 1844. Διασώζεται κυρίως στο χφ. «Όθωνα»2 και στο «γερμανικό» 3 χφ., το οποίο αποτελεί πιστό -εν πολλοίς- αντίγραφο του προηγούμενου. Και τα δύο τεκμήρια φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη (Μουσείο και Βιβλιοθήκη, αντίστοιχα). H αποτελούμενη από 39 μη αριθμημένα μέρη μελοποίηση αυτή είναι μικτού ύφους και αποτελείται, στο μεγαλύτερο μέρος της, από μέρη της «πρώτης» και της αρχικής γραφής της «πολυφωνικής» μελοποίησης. Η μουσική της μελοποίησης αυτής ήταν έως τώρα άγνωστη και συγχέονταν με τη μουσική του χφ. «Δημαρχείου» (βλ. «πολυφωνική» μελοποίηση).
«Πολυφωνική» μελοποίηση: Πρόκειται για την πιο ενδιαφέρουσα, από όλες τις μελοποιήσεις του Ύμνου. Το ενδιαφέρον για αυτήν είναι πολύπλευρο. Η μελοποίηση αυτή, αποτελούμενη από 46 μέρη4, απασχόλησε το Μάντζαρο για μια πολύ μεγάλη περίοδο της συνθετικής του ζωής (η πρώτη γραφή της ολοκληρώθηκε στα 1831, ενώ με τις διάφορες αναθεωρήσεις της ασχολούνταν ακόμη στα 1861, ίσως και μέχρι το 1865). Η τελική μορφή της «πολυφωνικής» μελοποίησης (αυτή που θα ακουστεί στην αποψινή συναυλία) καταγράφεται στο εξαιρετικά ενδιαφέρον χφ. «Δημαρχείου»5. Σε αυτό καταγράφονται τα περισσότερα στάδια γραφής και αναθεωρήσεων της συγκεκριμένης μελοποίησης, κρυμμένα κάτω από εκατοντάδες διορθώσεις, αναθεωρήσεις και προσθήκες. Με τη βοήθεια ειδικής τεχνολογίας, υπάρχει πλέον η δυνατότητα (και αυτό απομένει να υλοποιηθεί) να διαβαστούν σχεδόν όλες οι παλαιότερες φάσεις γραφής της «πολυφωνικής» μελοποίησης (με γυμνό μάτι έχουν εντοπιστεί έως 5 διαφορετικές φάσεις γραφής),
δίνοντάς μας πολύτιμα στοιχεία τόσο για την εξέλιξη του έργου, όσο και για την εξέλιξη του ίδιου του συνθέτη.
1 Για όλα όσα καταγράφονται εδώ, βλ. Κωνσταντίνος Ζερβόπουλος, «Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος - Μάντζαρος και οι μελοποιήσεις του σολωμικού Ύμνου», διδακτορική διατριβή, 7 τόμοι, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών,
Κέρκυρα 2008 (υπό έκδοση). Στους 6 τόμους (περίπου 3.000 σελίδων) του «παραρτήματος» της διατριβής εκδίδεται όλο το μουσικό υλικό, που σχετίζεται με τις μελοποιήσεις του Ύμνου.
2. Μουσείο Μπενάκη, αρ. Εισαγωγής 504.
3 Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, Συλλογή Δαμιανού Κυριαζή αρ. 16. Στο χφ. αυτό εντοπίστηκε η μοναδική, άγνωστη έως τώρα, ολοκληρωμένη έμμετρη μετάφραση του Ύμνου στα γερμανικά, καμωμένη από τον Joseph Mindler (με ολόκληρο το
ελληνικό κείμενο του ποιήματος να καταγράφεται στο στενογραφικό σύστημα Gabelsberger), η οποία είναι απόλυτα προσαρμοσμένη πάνω στη μουσική της «ενδιάμεσης» μελοποίησης. Το έργο εκδόθηκε πρόσφατα στη Γερμανία με τον εξής τίτλο: Hans-B. Schlumm, Andreas Kertscher, Konstantinos Zervopoulos (herausgeber), Mindler - Solomos - Mantzaros, Hymne
an die Freiheit, IFB Verlag Deutsche Sprache, Paderborn (DE), 2010, ISBN: 978-3-931263-88-1.
4 Τα περισσότερα από τα 46 μέρη της συγκεκριμένης μελοποίησης, στην τελική της εκδοχή, είναι πολυφωνικής υφής, ενώ στις παλαιότερες γραφές της όλα της τα μέρη ήταν πολυφωνικής υφής.
5 Το σημαντικότερο τεκμήριο της «πολυφωνικής» μελοποίησης είναι το χφ. «Δημαρχείου» (φυλάσσεται στο Δημαρχείο της Κέρκυρας). Μέρη της ίδιας μελοποίησης διασώζονται και σε άλλα χειρόγραφα (τα περισσότερα από τα οποία είναι αυτόγραφα και φυλάσσονται στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη), ενώ τα 2 πρώτα μέρη αυτής είχαν εκδοθεί στα τέλη του 19ου αι. από τον ιταλικό εκδοτικό οίκο Venturini. 
Μέρη «παραγγελίας Μπότσαρη»: Σύμφωνα με τον Δε Βιάζη, ο Υπουργός των Στρατιωτικών επί Όθωνα, Δημήτριος Μπότσαρης (ή Βότσαρης) είχε αναθέσει στον Μάντζαρο «[…] να συνθέση εμβατήρια άσματα δια τον στρατόν […]» και ο Μάντζαρος ανταποκρίθηκε συνθέτοντας και μελοποιώντας «και άλλα ποιήματα κατάλληλα δια την φιλόπατριν νεολαίαν και δια τους στρατιώτας […]». Από τα διάφορα έργα της «παραγγελίας Μπότσαρη» που εντοπίστηκαν κατά την έρευνα, αυτά που αποδείχτηκε ότι έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον Ύμνο ή μέρη του, είναι κάποιες μελοποιημένες στροφές του Ύμνου σε ρυθμό «passo doppio», δύο εμβατήρια από το Libro Quinto, δύο μελοποιήσεις των στροφών 83-86 και οι δύο πρώτες στροφές του Ύμνου Εις το θάνατο του Λορδ Μπάϊρον.
Μεμονωμένα μέρη: Κατά την έρευνα εντοπίστηκαν κάποια αυτοτελή και μεμονωμένα έργα, που αποδείχτηκε ότι σχετίζονταν μουσικά με τον Ύμνο. Αυτά, είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελοποίηση των στροφών 80-86, μια μελοποίηση των στροφών 83-84 από το χφ. «Βούλγαρη» και δύο φούγκες από το Studio pratico di Contrappunto, Libro Primo.
Στην αποψινή συναυλία παρουσιάζεται για πρώτη φορά η «πολυφωνική» μελοποίηση του Ύμνου έτσι όπως αυτή μελετήθηκε και αποκαταστάθηκε επιστημονικά από τον γράφοντα στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής.
Κώστας Ζερβόπουλος
Δρ. Μουσικολογίας
Καθηγητής Μουσικής