Έρευνα και Καινοτομία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο: Το Ίδρυμα ως (Εν Δυνάμει) Μοχλός Περιφερειακής Ανάπτυξης

Το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, στο διάβα της νέας εποχής, επωμιζόμενο το ιστορικό βάρος  του ως συνεχιστή της ακαδημαϊκής πορείας της γενεθλιάζουσας Ιονίου Ακαδημίας,συνεχίζει σήμερα με αίσθημα ευθύνης να αφήνει το αποτύπωμά του ως ενός εκ των πιο δυναμικών περιφερειακών ιδρυμάτωντης Ελλάδας. Τα παραδοσιακά τμήματα της νέας εποχής (Ιστορίας, ΤΑΒΜ, ΤΞΓΜΔ, Μουσικών Σπουδών),ενισχύθηκανμε τα από εικοσαετίαςδημιουργηθέντατμήματα Πληροφορικής και Τεχνών Ήχου & Εικόνας, ακολουθούμενα το 2018 από το Τμήμα Τουρισμού, καθώς και τα τμήματα που προέκυψαν από τη συγχώνευση με το ΤΕΙ Ιονίων Νήσων (Τμήμα Περιβάλλοντος, Τμήμα Επιστήμης και Τεχνολογίας Τροφίμων, Τμήμα Ψηφιακών Μέσων και Επικοινωνίας,Τμήμα Εθνομουσικολογίας, Τμήμα Περιφερειακής Ανάπτυξης). Σήμερα, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο αποτελεί μια μοναδική περίπτωση πολυθεματικούακαδημαϊκού φορέαπαραγωγής και διάχυσης γνώσης και έρευνας, διασφαλίζοντας υψηλό επίπεδο προγραμμάτων σπουδών σε όλους τους κύκλους εκπαίδευσης, σε περιοχές που η νέα εποχή επιτάσσει να «συνομιλούν» μεταξύ τους, όπως οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, οι θετικές και οικονομικές επιστήμες, η καλλιτεχνική δημιουργία.

Βασική Έρευνα και Ερευνητικά Εργαστήρια

Η ερευνητική δραστηριότητα του Ιονίου Πανεπιστημίου διακρίνεται για τον διεθνοποιημένο και εξωστρεφή χαρακτήρα της. Σε επίπεδο βασικής έρευνας, και επί τη βάσει των τελευταίων ετήσιων εκθέσεων ποιότητας, η αύξηση των επιστημονικών δημοσιεύσεων με κριτές (σύμφωνα με Scopus& Web of Science) την περίοδο 2021–2024 ανέρχεται σε περίπου +180%, με μέση ετήσια αύξηση περίπου +40.6%, γεγονός που αποτυπώνει μια έντονα ανοδική και διεθνώς ανταγωνιστική επιστημονική παραγωγή. Παράλληλα, ο επιστημονικός αντίκτυπος των ερευνητών του Ιονίου Πανεπιστημίου παρουσιάζει σημαντική ενίσχυση, με τον αριθμό των ετεροαναφορών (citations) να αυξάνεται κατά περίπου +143% την περίοδο 2021–2024 και τον μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης να προσεγγίζει το +35%.

Πυρηνικό στοιχείο της ερευνητικής δραστηριότητας του ιδρύματος, τόσο σε επίπεδο βασικής όσο και εφαρμοσμένης έρευνας, αποτελούν τα θεσμοθετημένα ερευνητικά εργαστήρια που λειτουργούν σε όλα τα τμήματα του ιδρύματος. Τα εργαστήρια αυτά συγκροτούν σύγχρονες δομές γνώσης και καινοτομίας, καλύπτοντας ένα φάσμα πεδίων που εκτείνεται από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες μέχρι τις τεχνολογίες πληροφορικής, τις τέχνες, τις επιστήμες της πληροφορίας, τον πολιτισμό και το περιβάλλον. Μέσα από αυτή τη διεπιστημονικότητα, τα εργαστήρια αφενός προάγουν την αριστεία στην έρευνα, αφετέρου στηρίζουν την παραγωγή νέας γνώσης και τη σύνδεση με τις ανάγκες της κοινωνίας και της οικονομίας. Το 2025, μάλιστα, μέσω του Έργου SUB2: «Πανεπιστήμια Αριστείας», χρηματοδοτούμενου από εθνικούς πόρους και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας «Ελλάδα 2.0»,  υλοποιώντας  προμήθεια ερευνητικού εξοπλισμού άνω του 1 εκ. ευρώ για τα ερευνητικά του εργαστήρια, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο ενισχύει σημαντικά την ερευνητική του υποδομή, καθώς και τη δυνατότητά τουνα υποστηρίζει προηγμένη έρευνα, διεπιστημονική συνεργασία και καινοτόμες δράσεις.Στοπλαίσιοτου ίδιου έργου προβλέπεται χρηματοδότηση και για την υλοποίηση δράσεων  για την ενίσχυση του μηχανισμού καινοτομίας του Ιδρύματος, την προώθηση επιχειρηματικής κουλτούρας μέσα από προγράμματα κατάρτισης, παροχής συμβουλών (mentoring) και ατομικής καθοδήγησης (coaching), προς τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου οικοσυστήματος υποστήριξης της καινοτομίας εντός του ιδρύματος.

Ερευνητικά Ινστιτούτα

Παράλληλα, τα Ερευνητικά Ινστιτούτα του Πανεπιστημιακού Κέντρου Έρευνας και Καινοτομίας (ΠΑ.Κ.Ε.Κ) του Ιονίου Πανεπιστημίου λειτουργούν ως διαθεματικοί κόμβοι συνεργασίας: ερευνητές από ποικίλα ερευνητικά πεδία, όπως οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες, οι επιστήμες τροφίμων και περιβάλλοντος, η ψηφιακή βιοϊατρική, η μηχανική φυσικών κινδύνων,  οι εφαρμογές παιχνιδιών στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό, συγκροτούν ερευνητικές διατμηματικές ομάδες στο ίδρυμα, ενισχύοντας τη διεπιστημονικότητα για τη γέννηση νέας γνώσης και την παραγωγή καινοτόμων αποτελεσμάτων.Βρισκόμενο σήμερα σε φάση ανασχεδιασμού και στρατηγικής αναβάθμισης, το ΠΑ.Κ.Ε.Κ. επαναπροσδιορίζει τους στόχους και τη λειτουργία του, με έμφαση στην ενίσχυση της ερευνητικής υποστήριξης και της θεσμικής του βιωσιμότητας, δεδομένης και της ανάγκης χρηματοδοτικής ενδυνάμωσής του ώστε να επιτελέσει τον αναπτυξιακό του ρόλο. Προς αυτήν την κατεύθυνση αναμένεταιη στήριξη του ΠΑ.Κ.Ε.Κ.,ως ερευνητικού φορέα για την προαγωγή της ερευνητικής δραστηριότητας, στο πλαίσιο της Στρατηγικής Έρευνας και Καινοτομίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση (RIS), προτεραιότητα που έχει εξάλλου καταγραφεί ως ξεχωριστή δράση στο Πρόγραμμα Ιόνια Νησιά για την περίοδο 2021-2027 (Ειδικός στόχος RSO1.1).

Εφαρμοσμένη Έρευνα

Σε επίπεδο εφαρμοσμένης έρευνας, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο έχει υλοποιήσει, μέσω του Ειδικού Λογαριασμού Κονδυλίων Έρευνας (Ε.Λ.Κ.Ε), σημαντικό αριθμό έργων τα τελευταία χρόνια (περίοδος αναφοράς: 2015-2025), διαγράφοντας μια ανοδική πορεία στην αξιοποίηση ερευνητικών πόρων, συμπεριλαμβανομένων ευρωπαϊκών προγραμμάτων (π.χ. Horizon 2020,Erasmus+ κ.λπ.), συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων (π.χ. ΕΣΠΑ, ΕΛΙΔΕΚ, ΕΠΑΝΕΚ, Ερευνώ-Καινοτομώ κ.λπ.), καθώς και έργωνπαροχής υπηρεσιών και ιδιωτικής χρηματοδότησης.Ενδεικτική της ανοδικής πορείας του ιδρύματος είναι η αύξηση κατά 282% των ενεργών χρηματοδοτούμενων έργων (από 55 το 2016 σε 210 το 2024), με τα μεγάλης κλίμακας έργα (προϋπολογισμού>200.000€) να παρουσιάζουν αύξηση της τάξης του 500% την ίδια περίοδο.Ένα μικρό δείγμα των πρόσφατων ερευνητικών και αναπτυξιακών προγραμμάτων παρουσιάστηκε με επιτυχία στην πρόσφατη 89η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, αναδεικνύοντας τη δυναμική και τον εξωστρεφή χαρακτήρα του Ιονίου Πανεπιστημίου.

Στο πλαίσιοτου Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος (ΠΕΠ) Ιονίων Νήσων για την περίοδο 2014-2020, το ίδρυμα υλοποίησε με επιτυχία, ως συντονιστής ή εταίρος, 34 πράξεις συνολικά, με κύριους τομείς δραστηριότητας, μεταξύ άλλων, την αγροδιατροφή, την βιοπληροφορική/βιοιατρική, το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη, τις ψηφιακές εφαρμογές (με πεδία εφαρμογής τοντουρισμό, τον πολιτισμό και περιβάλλον), τη διαχείριση φυσικών κινδύνων.Κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο(ΠΕΠ Ιόνια Νησιά 2021-2027), το ίδρυμα έχει ήδη υποβάλειαπό τον Μάιο του 2024 (και αναμένει την αξιολόγησή τους), στο πλαίσιοτων δράσεων RIS για την  υλοποίηση έργων με τοπικό χαρακτήρα, 6  προτάσεις με πεδίο εφαρμογής τον βιώσιμο/ευφυή τουρισμό (ΙΟΝ 26), 5 προτάσειςστα πλαίσια της ΟΣΒΑΑ Κέρκυρας (ΙΟΝ 37) με θεματικές τον πολιτισμό, την κλιματική αλλαγή και την φέρουσα τουριστική ικανότητα, καθώς και μία πρότασημε αντικείμενο τους γεωκινδύνους του Ιονίου Πελάγους (ΙΟΝ 39).Αναφορικά με την τρέχουσα περίοδο, αποτελεί ζωτική προτεραιότητα η ενίσχυση και κινητοποίηση υφιστάμενων και νέων ερευνητικών μονάδων και εργαστηρίων μέσω ανταγωνιστικών δράσεων του πλαισίου της Στρατηγικής Έξυπνης Εξειδίκευσης της τρέχουσας προγραμματικής περιόδου, στόχευση που, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί προτεραιότητα (βλ. Δράση 1.(ι).1, Ειδικός Στόχος RSO1.1) του Προγράμματος Ιόνια Νησιά.

Στο  σημείο αυτό πρέπει να γίνουν δύο σημαντικές παρατηρήσεις: Πρώτον, ότι το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδοτούμενης έρευνας, ειδικά στο πλαίσιοτου ΠΕΠ Ιονίων Νήσων, αφορά εφαρμοσμένη έρευνα με άμεση πρακτική αξιοποίηση στους παραπάνω τομείς ενδιαφέροντος. Δεύτερον, ότι το μεγαλύτερο μέρος της βασικής έρευνας του Ιδρύματος — η οποία στοχεύει κυρίως στη δημιουργία γνώσηςμε την προοπτική της μετέπειτα εφαρμογής της σε καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες,κατά την τελευταία δεκαετία χρηματοδοτείται κυρίως από εθνικά (π.χ. ΕΛΙΔΕΚ, ΕΠΑΝΕΚ, Ερευνώ-Καινοτομώ) και ευρωπαϊκά προγράμματα (π.χ. Horizon 2020). Αυτό δημιουργεί μια δομική ασυμμετρία, καθώς το ίδρυμα εμφανίζεται μεν να βελτιώνει τους δείκτες του,ωστόσο,αφενός τα ερευνητικά εργαστήρια που απασχολούνται κυρίως με βασική ή θεωρητική επιστήμη βρίσκονται εκτός του βασικού χρηματοδοτικού πλαισίου του ΠΕΠ, αφετέρου μεγάλο μέρος της ερευνητικής δραστηριότηταςτου ιδρύματος κατευθύνεται και κινητροδοτείταικυρίως από άλλα πλαίσια χρηματοδότησης. Κατά συνέπεια, η ανάπτυξη των βασικών ερευνητικών μονάδων του Ιονίου Πανεπιστημίου προς κατευθύνσεις στρατηγικού ενδιαφέροντος για τα Ιόνια Νησιά παραμένει ανεπαρκώς υποστηριζόμενη από τατρέχοντα προγράμματα.

Καινοτομία και Επιχειρηματικότητα

Με στόχο τη διάχυση της έρευνας και της γνώσης που παράγεται από τα μέλη της ακαδημαϊκής του κοινότητας, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διά του Κέντρου Καινοτομίας & Επιχειρηματικότητας (ΚΕΚΕ),που ιδρύθηκε το 2021, καθώς και του Γραφείου Μεταφοράς Τεχνολογίας (ΓΜΤ), που ιδρύθηκε στο πλαίσιοτου ΕΠΑνΕΚ-ΕΣΠΑ 2014-2020,επικεντρώνεται σήμερα στη βελτίωση των εσωτερικών δομών καινοτομίας του ιδρύματος, την εμπορική αξιοποίηση των ερευνητικών υπηρεσιών του Ι.Π., με απώτερο στόχο τη δημιουργία ενός περιφερειακού «οικοσυστήματος» όπου μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας και δομές θα αναπτύσσουν συνέργειες με πρόσωπα και δομές εκτός του Ιδρύματος. Σε αυτό το πλαίσιο, ήδη  από το 2024 Ιδρύονται οι δύο πρώτες εταιρείες-τεχνοβλαστοί (Spin-Off) του Ιονίου Πανεπιστημίου (Ionian TechnoMedia και Smart SensIon). Παράλληλα,το ίδρυμα συμμετέχει στους Ευρωπαϊκούς Κόμβους Καινοτομίας για την Ψηφιακή Διακυβέρνηση  (digiGOV-innoHUB) και τον μετασχηματισμό του κλάδου της Υγείας και Φαρμάκου με τη χρήση ψηφιακών υπηρεσιών τεχνητής νοημοσύνης (HEALTH HUB), καθώς επίσης και στο Κέντρο Ικανοτήτων ΠΥΘΙΑ για τον ψηφιακό μετασχηματισμό στην υγεία. Επιπροσθέτως,το ίδρυμα συμμετέχει ως εταίρος στο ευρωπαϊκό έργο Interreg HELIX-SMART, υλοποιώντας δράσεις με εστίαση σε τομείς τεχνολογίας, ψηφιακού μετασχηματισμού και αξιοποίησης της καινοτομίας στην περιφερειακή ανάπτυξη.Σημειωτέον δε ότι το ίδρυμα είναι επικεφαλής εταίρος σε δύο ευρωπαϊκά προγράμματα - χρηματοδοτούμενα από το European Institute of Innovation and Technology (EIT)- για την καινοτομία μέσω του ψηφιακού μετασχηματισμού (Έργα DIN-ECO-ολοκληρωμένο- καιPioneer+ -σε εξέλιξη).

Το Ιόνιο Πανεπιστήμιο θεωρεί τον εαυτό του μέρος ενός «οικοσυστήματος» έρευνας και καινοτομίας, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως ένα δυναμικό δίκτυο αλληλεπίδρασης μεταξύ του πανεπιστημίου, ήτοι των ερευνητικών και εκπαιδευτικών δομών του (π.χ. Ινστιτούτα, Εργαστήρια, Τεχνοβλαστοί, Γραφείο Μεταφοράς Τεχνολογίας, ΚΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ.), και εξωτερικών εταίρων όπως οι επιχειρήσεις σε επίπεδο περιφέρειας, οι τοπικοί φορείς, η τοπική κοινωνία και οι φορείς της ΠΙΝ. Μέσω αυτών των συνεργειών και αλληλοτροφοδοτούμενων σχέσεων, αναμένεται να ενισχυθεί περαιτέρω η κεντρική θέση του ιδρύματος στην προαγωγή της γνώσης, την προώθηση της καινοτομίας, τη διασύνδεση και ευθυγράμμιση της ερευνητικής δραστηριότητας με τις ανάγκες της κοινωνίας και της οικονομίας της περιφέρειας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, αναμένουμε την προκήρυξησυναφών δράσεων ενίσχυσης υποδομών σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, όπως το Εκκολαπτήριο καινοτόμων επιχειρήσεων που προδιαγράφεται στο Πρόγραμμα Ιόνια Νησιά 2021-2027 (βλ. Δράση 1.(iii).3 – στόχοςRSO1.1), καθώς και η αξιοποίηση του ΚΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ. του ιδρύματος μέσω δράσεων στήριξης ανθρώπινου δυναμικού (π.χ. βλ. στόχος RSO4.2 – Προτεραιότητα 4Β/Π.1.4 «Ενεργητικές Πολιτικές απασχόλησης για την ανάδειξη παραδοσιακών και σύγχρονων δεξιοτήτων σε τομείς προτεραιότητας»).

Συμπεράσματα - Προκλήσεις

Είναι σαφές ότι η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων διαθέτει ένα από τα πιο δυναμικά περιφερειακά πανεπιστήμια της χώρας, το οποίο θεραπεύειένα ευρύ φάσμα γνωστικών και ερευνητικών επιστημονικών πεδίων, από τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες έως τις θετικές επιστήμες και την τέχνη. Είναι γεγονός επίσης ότι η επιτυχία του ερευνητικού έργου στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο είναι κυρίως αποτέλεσμα μιας «από τα κάτω» (bottom-up) εξέλιξης: ομάδες διδασκόντων και νέων ερευνητών δημιουργούν συνέργειες, εδραιώνουν συνεργασίες με πανεπιστήμια και φορείς και συμμετέχουν ενεργά σε προγράμματα και δίκτυα καινοτομίας. Η επιτευχθείσα αριστείαβασίζεται δηλαδή, ως σήμερα, κυρίως στην αυτοοργάνωση, τη διεθνοποίηση και τη συνεργατική κουλτούρα εντός του ιδρύματος. Αυτό που φαίνεται να αναδεικνύεται ως αναγκαιότητα για το μέλλον, είναι μία «από τα πάνω» (topdown) θεσμική και στρατηγική αξιοποίησητου Ιονίου Πανεπιστημίου ως πυρήνα γνώσης και ανάπτυξηςστην ευρύτερη περιοχή των Ιονίων Νήσων.Η βάσει σχεδίου δηλαδή κατεύθυνση, μέσω περιφερειακών χρηματοδοτικών εργαλείων, σημαντικού μέρους της ερευνητικής (βασικής και εφαρμοσμένης) δραστηριότητας των ερευνητικών ομάδων του ιδρύματος σε πεδία που αποτελούν στρατηγική στόχευση για την περιφέρεια.Χωρίς αυτήν, η ερευνητική επιτυχία του Ιονίου Πανεπιστημίου θα αποτελεί ταυτόχρονα επίτευγμα και ευκαιρία που χάνεται για τα Ιόνια Νησιά και τις τοπικές κοινωνίες, θέτοντας όρια στο πόσο μακριά μπορεί να φτάσει αυτή η αυτοδύναμη πορεία του ιδρύματος. Οι τοπικοί και περιφερειακοί θεσμοί καλούνται να μετατρέψουν αυτή τη δυναμική σε αναπτυξιακό μοχλό, να αναγνωρίσουν περαιτέρω την αξία του ακαδημαϊκού τους ιδρύματος και να το ενσωματώσουν ουσιαστικά στην αναπτυξιακή τους στρατηγική, διαφορετικά θα αφήσουν ανεκμετάλλευτο το σημαντικότερο γνωσιακό τους πόρο.

Γιατί η γνώση, όταν μένει αποκομμένη από τον τόπο της, χάνει τη δύναμή της να αλλάξει την πραγματικότητα.

ΜΑΝΟΣ ΜΑΓΚΟΣ

Καθηγητής, Αντιπρύτανης Έρευνας, Καινοτομίας και Δια Βίου Μάθησης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο