Η σύγκρουση Δύσης και Ανατολής μέσα από τους θριάμβους της Ιουδήθ
Με αφορμή την 11η Αυγούστου
Κέρκυρα, Αύγουστος 1716. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, με ορόσημα τη λύση της πολιορκίας της Κέρκυρας (11 Αυγούστου) και τη νίκη των χριστιανικών δυνάμεων στο Petrovaradin (Ουγγαρία), βγαίνει επιτυχώς από τον Ζ’ Ενετοτουρκικό πόλεμο. Νίκη περίπου καταλυτική, καθώς η Κέρκυρα υπήρξε το τελευταίο πρόσκομμα προς την οθωμανική επέλαση προς δυσμάς και την κατάκτηση της Βενετίας.
Το γεγονός της διάσωσης του νησιού πυροδοτεί σειρά εορτασμών. Και εμπνέει τον Antonio Lucio Vivaldi (1678 – 1741), που συνθέτει ένα από τα τέσσερα (κατ’ άλλους, πέντε) ορατόριά του, μοναδικό σωζόμενο – και, κατά τον δεσπότη, Lucette Valensi, ωραιότερο τρόπο περιγραφής της βενετοτουρκικής σύγκρουσης:
«Ιουδήθ θριαμβεύουσα επί της ηττημένης βαρβαρότητος του Ολοφέρνη
(Juditha Triumphans devicta Holofernis barbarie) -
Ιερό στρατιωτικό ορατόριο, εν καιρώ πολέμου»
Η «Ιουδήθ» έχει συντεθεί σε λατινικό, ιταλικό λιμπρέτο πέντε χαρακτήρων (Ιουδήθ, Ολοφέρνης, Άβρα, υπηρέτης Βάγκαους, αρχιερέας Οζίας), του Giacomo Cassetti. Ο Vivaldi εμπνεύστηκε από ένα από τα βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης. Η όμορφη Ιουδήθ, σώζει την πατρίδα της, Βαιτυλούα, στα σύνορα της Ιουδαίας, παρασέρνοντας και σκοτώνοντας τον αρχιστράτηγο των πολιορκούντων Ασσυρίων, Ολοφέρνη. Μέσω των αλληγορικών αναγωγών γίνεται η σύνδεση με τη νίκη της Γαληνοτάτης. Η Ιουδήθ, αντιπροσωπεύει την Αδριά – Βενετία. Ο Ολοφέρνης, τον Σουλτάνο. Ο αρχιερέας Οζίας, τον πάπα. Η ιουδαϊκή Βαιτυλούα, την ενετική - χριστιανική Κέρκυρα. Και η Άβρα, η πιστή της υπηρέτρια, τη χριστιανική πίστη των Ενετοκερκυραίων.
Ο Vivaldi συνέθεσε όλα τα ορατόριά του την περίοδο που εργαζόταν, μαέστρος και μουσικοδιδάσκαλος, στο ορφανοτροφείο θηλέων της Pietà (Βενετία, 1714 - 1722). Κατά την Maria Rosade Luca, παραμένει ακόμα προβληματική η ακριβής ημερομηνία της πρώτης εκτέλεσης. Ο Γ. Ζούμπος, επικαλούμενος τους Αθανάσαινα – Παπαδάτο (ο πρώτος, συμπληρώνει, εκτιμά πως «πιθανόν η “Ιουδήθ” ήταν γνωστή στην Κέρκυρα και ίσως κάποιες άριες ακούστηκαν στις επινίκιες γιορτές») την τοποθετεί μεταξύ των μέσων Οκτώβρη και των αρχών Δεκεμβρίου 1716, «ενώπιον και προς τιμήν του Φρειδερίκου – Αυγούστου», δεδομένου πως «αυτός βρισκόταν τουλάχιστον ως τις 9 Οκτώβρη στη Βαρσοβία, όπως προκύπτει από σωζόμενο συγχαρητήριο γράμμα προς το Schulenburg (έφτασε στη Βενετία στις 6 Δεκέμβρη, προφανώς εκ των υστέρων)...». Ενώ ενδιαφέρουσα καταγράφεται η εκδοχή του Michael Talbot, ο οποίος, βάσει εγγράφων, θεωρεί ότι η πρεμιέρα (ο συνθέτης δεν ονοματίζεται) στο ορφανοτροφείο της Pietà προς τιμήν του πρίγκιπα της Μπαβιέρα, συμπίπτει με την 5η Μαρτίου 1716. Εκδοχή, που, αν γίνει αποδεκτή, ερμηνεύεται ως συμφωνία των Vivaldi - Cassetti με τους διοικητές της Pietà για ανέβασμα ενός ορατορίου εν είδει «τελετουργικής ευχής» για την επιτυχία του (ακόμη εν εξελίξει) πολέμου.
Τη διεύθυνση στην παράστασης πρεμιέρας είχε ο ίδιος ο Vivaldi. Ο Ζούμπος πληροφορεί πως η ιδιόχειρη παρτιτούρα βρίσκεται (υπ’ αριθμ. 73, τ. ΙΙ από τις καντάτες του, συλλογή Foa) στη βιβλιοθήκη του Τορίνο, σώσμα του Γενοβέζου, Giacommo Durazzo, πρεσβευτή της αυλής των Αψβούργων στη Βενετία κι αργότερα «επιμελητή καλλιτεχνικών θεαμάτων» στην αυλή της Μαρίας – Θηρεσίας, στη Βιέννη («ανακαλύφθηκαν», προσθέτει, «εκ νέου αρχές της δεκαετίας του '30 στα αρχεία του Τορίνο και αποτέλεσαν τη βάση της αναβίωσης του Vivaldi»). Από τη μοναδική παράσταση στη Βενετία (1716), εκ των ερμηνευτριών (όλοι οι ρόλοι αποδόθηκαν από κορίτσια του ορφανοτροφείου) έχουν διασωθεί τα ονόματα τεσσάρων: Silvia, Pasha, Barbara, Julia. Η έντονη πολεμική ατμόσφαιρα εκφράζεται μέσα από τα δυναμικά χορωδιακά μέρη. Η πίστη κι εντιμότητα της Ιουδίθ εμφαίνονται από τη λυρική γραφή, ενώ οι σημαντικότερες στιγμές τονίζονται με τη χρήση συγκεκριμένων σπάνιων οργάνων (βιόλα ντ’ αμόρε, chalumeau / είδος πρώιμων κλαρινέτων, θεόρβες). Αποτελείται από έντεκα τραγουδιστικά μέρη (άριες), πλούσια σε θεατρικότητα, εκφραστική δύναμη και τεχνική επιδεξιότητα. Με κορύφωση, το θριαμβευτικό φινάλε:
«Χαίρε ωραία αήττητη Ιουδήθ,
αγλάισμα της Πατρίδας, ελπίδα της σωτηρίας μας,
ας είσαι δοξασμένη στον κόσμο παντοτινά.
Ηττήθηκε ο βάρβαρος της Θράκης,
θριάμβευσε η Βασίλισσα της θάλασσας,
κατευνάστηκε η οργή του Κυρίου.
Ας ζει κι ας βασιλεύει ειρηνικά ο Αδρίας»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / «Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βενετία», «Η πολιορκία της Κέρκυρας από τους Οθωμανούς το 1716», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Κέρκυρα 21–23/20/ 2016, επιμ. Νίκος Ε. Καραπιδάκης, Αλίκη Δ. Νικηφόρου, Κέρκυρα, 2019 • Maria Rosa De Luca, «1716, σε καιρό πολέμου, η συνάντηση Ανατολής και Δύσης μέσα από τους “θριάμβους” της Ιουδίθης», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Κέρκυρα 21-23/10/ 2016, επιμ. Νίκος Ε. Καραπιδάκης, Αλίκη Δ. Νικηφόρου, Κέρκυρα, 2019 • Αθανάσαινας Γεώργιος - Παπαδάτος Σπυρίδων, «Η θριαμβεύουσα Ιουδήθ», Χρονικά Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών ΙΙΙ, Κέρκυρα, 1992 • Ζούμπος Γεώργιος, «Ο Antonio Vivaldi και η πολιορκία της Κέρκυρας από τους Οθωμανούς το 1716», «Ενημέρωση», 11/8/2019.
ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΣΟΥΚΕΡΑ
ΦΩΤΟ@: Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη (Caravaggio) • Palazzo Barberini (Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης – Ρώμη)
