Ο καθ. γερμανικής λογοτεχνίας του Ι.Π. Χάνς Σλουμ συνομιλεί με τον Κώστα Βέργο για τον Χάινριχ Χάινε και τον ποιητικό του κόσμο

Γκαίτε και Χάινε, κορυφές των Γερμανικών γραμμάτων. Έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους, αγαπητέ κύριε Χανς Σλουμ;

Ο Χάινε θαύμαζε τον Γκαίτε, αλλά οι προσωπικές συναντήσεις τους ήταν κρύες. Όταν συναντήθηκαν, ήταν ο Γκαίτε ήδη σε προχωρημένη ηλικία και άρρωστος. (Έχουν διαφορά περίπου 50 ετών.)

Βέβαια, ο Γκαίτε, με τον Φάουστ, είναι η μεγάλη λογοτεχνική μορφή του 19ου, του 20ου, και νομίζω και του 21ου αιώνα. Το έπος των τελευταίων αιώνων ο φαουστικός άνθρωπος. Αλλά παραμένει ο αγαπημένος μας ποιητής ο Χάινε. Ήταν και της «Κερκυραίας» Σίσσυ καθώς θα μας πείτε.

Η Σίσσυ, αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας, ποιήτρια και η ίδια, ήταν μεγάλη θαυμάστρια της ποίησης του Χάινε. Στο Αχίλλειο, στο δωμάτιο της Ελισάβετ, σε μια παλιά μου επίσκεψη, είχα δει ότι υπήρχαν βιβλία του Χάινε. Δεν ξέρω αν υπάρχουν ακόμη.

Να πούμε πρώτα για το Ντίσελντορφ;

Οι φίλοι της ποίησης του Χάινε ήθελαν να στήσουν ένα άγαλμα του Χάινε στην πόλη αυτή. Ήταν το σπουδαίο τέκνο του Ντίσελντορφ ο ποιητής. Η Ελισάβετ χρηματοδότησε τότε την πρωτοβουλία και αυτό προκάλεσε διπλωματικό επεισόδιο. Ο Βίσμαρκ έγραψε στον αυτοκράτορα της Αυστρίας ότι δεν είναι δυνατόν να ενισχύει μια Αυστριακή αυτοκράτειρα το στήσιμο του αγάλματος ενός κομμουνιστή και Εβραίου.

Δύο ελαττώματα λοιπόν. Και κομμουνιστής - που δεν ήταν - σοσιαλδημοκράτης ήταν - και Εβραίος. Παρ' όλα αυτά η Ελισάβετ τοποθέτησε ένα άγαλμα του Χάινε στο Αχίλλειο.

Το άγαλμα αυτό υπήρχε στον κήπο του Αχιλλείου επί Ελισάβετ. Μέχρι που το αγόρασε ο Γουλιέλμος, ο Κάιζερ, και έδιωξε αυτό το άγαλμα, που τώρα πλέον βρίσκεται σε ένα πάρκο της Τουλόν. Το έδιωξε γιατί ο ποιητής ήταν σοσιαλιστής ή κομμουνιστής και Εβραίος και δεν μπορούσε ένας τέτοιος καλλιτέχνης να είναι στον κήπο ενός Κάιζερ!

Θα μπορούσε λοιπόν μια ρέπλικα, ένα αντίγραφο του ιδίου αγάλματος να επιστρέψει στο Αχίλλειο;

Βεβαίως, ο χώρος υπάρχει, το περίπτερο, ο ναΐσκος, όπου βρισκόταν τότε το άγαλμα. Και να υπάρξει και μια επιγραφή με την ιστορία του αγάλματος και την περιπέτειά του, που έχει να κάνει με αυτό το φαινόμενο του αντισημιτισμού, που οδήγησε σε αυτή την περιπέτεια το άγαλμα. Όποιος έχει πάει στον Παρίσι, στο μεγάλο κοιμητήριο του Παρισιού Père-Lachaise, θα δει ένα άλλο άγαλμα του Χάινε. Και πολλοί το επισκέπτονται. Εκεί κοντά είναι και το άγαλμα του Τζίμ Μόρισον, μουσικού και ποιητή.

Των Doors. Ας ξαναπάμε στην συνάντηση μεταξύ Γκαίτε και Χάινε.

Ένα κοινό τους στοιχείο ήταν το ενδιαφέρον τους για τον ανατολικό πολιτισμό. Ο Γκαίτε είχε γράψει δοκίμια και ποίηση γι' αυτόν τον πολιτισμό. Είναι η τομή τους. Συναντιούνται εδώ θεματικά.

Είναι η εποχή του οριενταλισμού;

Ο Χάινε είναι ένας από τους προδρόμους του οριενταλισμού. Η πρώτη τραγωδία του, "Αλμανσόρ", είναι ένα έργο με θέμα την δίωξη των Αράβων, μετά την πτώση της Γρανάδας στην Ανδαλουσία. Σ' αυτό το θεατρικό έργο υπάρχει η περίφημη φράση: «Αυτό το κάψιμο του βιβλίου είναι μόνο το πρελούδιο. Όπου καίνε βιβλία, καίνε στο τέλος και ανθρώπους.» Πρόκειται για το κάψιμο του Κορανίου στην προκειμένη περίπτωση και την διαταγή για κάψιμό του από τον ιεροεξεταστή. Σε ρωτάω Κώστα: Υπάρχει τέτοια ευαισθησία σήμερα στους Άραβες;

Αν, Χανς, οι Άραβες είναι φανατικοί μουσουλμάνοι, θα καίνε βιβλία. Αν είναι κοσμικοί μουσουλμάνοι, θα υπερασπίζονται τα βιβλία και την ζωή του Χάινε. Το ζήτημα είναι ο φανατισμός. Το βιβλίο είναι προφητικό, γιατί τα βιβλία του Χάινε είναι από τα πρώτα που ρίχτηκαν στην πυρά επί ναζί.

Ναι, όποιος επισκεφθεί το Βερολίνο, απέναντι από το πανεπιστήμιο Χούμπολτ, στην πλατεία Αύγουστου Μπέμπελ, θα δει το μνημείο του καψίματος των βιβλίων.

Αφού ανέφερες τον Αύγουστο Μπέμπελ, ο Μπέμπελ ήταν ο αρχηγός του ενιαίου τότε σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και, ένα μήνα μετά την δολοφονία της Σίσσυ, στην Ελβετία, έβγαλε ένα λόγο στο Βερολίνο καταγγέλλοντας και καταδικάζοντας τις υποτιθέμενα πολιτικές δολοφονίες της εποχής, αναφερόμενος μάλιστα  ενδεικτικά στην πνευματική σχέση Σίσσυ και Χάινε.

Υπάρχει και ένα γράμμα του Έγκελς, που λέει ότι ο αγαπημένος ποιητής των αριστερών είναι ο Χάινε. Επανερχόμενοι στην τραγωδία Amansur, το έργο αυτό δεν αναγνωρίσθηκε στην διάρκεια της ζωής του στην Γερμανία. Όπως στην περίπτωση του Γκέοργκ Μπίχνερ, που άργησε να αναγνωρισθεί.

Ο Μπίχνερ είναι γνωστός για τον "Βόυτσεκ" και, βέβαια, για τον "Θάνατο του Δαντόν".

Ο "Βόυτσεκ", 1836, είναι το πρώτο έργο του σύγχρονου παγκόσμιου θεατρικού ρεπερτορίου. Βάζει, για πρώτη φορά, ένα λαϊκό ήρωα, ένα λούμπεν, στην κεντρική σκηνή. Και όλα αυτά μέχρι τα 23 του, που πεθαίνει. Στον δε «Δαντόν» υπάρχει η περίφημη πρόταση: "Η επανάσταση τρώει τα παιδιά της σαν τον Κρόνο". Στον διάλογο Δαντόν και Ροβεσπιέρου.

Πες μας, αγαπητέ Χανς, λίγα για την ζωή του ποιητή.

Ο Χάινε γεννήθηκε στο Ντίσελντορφ, το 1797. Το 1806, η Γερμανική πόλη υπάγεται στην Γαλλική επικράτεια του Ναπολέοντος, όπου θα ισχύσει ο Γαλλικός Αστικός Κώδικας. Αυτό σήμαινε ισότητα για τους Εβραίους, δικαίωμα που δεν ίσχυε, πριν, στην Γερμανία. Ο πατέρας του Χάινε ήταν ένας αποτυχημένος εμποράκος. Συντηρητικός Εβραίος. Η μητέρα φιλελεύθερη Εβραία, που ερχόταν από τον Εβραϊκό Διαφωτισμό, την λεγόμενη Χασκάλα. Όταν μεγαλώνει ο Χάινε, τον αναλαμβάνει ο θείος του, πάμπλουτος τραπεζίτης, τον λέγανε Ρότσιλντ του Αμβούργου, ευεργέτης του Αμβούργου. Αυτός θα στήριζε οικονομικά τον ποιητή.

Οι σπουδές του Χάινε;

Σπουδάζει ο Χάινε πρώτα στην Βόνη, μετά στο Γκέτιγκεν και μετά στο Βερολίνο. Στο Βερολίνο άκουσε τον Χέγκελ και αυτά τα μαθήματα του Χέγκελ του άλλαξαν τον τρόπο σκέψης. Μια άλλη άποψη για την ιστορία και την τέχνη. Αυτή είναι η μεγάλη διαφορά του Γερμανικού ρομαντισμού από τον Αγγλικό. Είναι πιο φιλοσοφημένος. Καντ, Φίχτε, Χέγκελ επηρεάζουν τους Γερμανούς ποιητές και καλλιτέχνες τον 18ο και 19ο αιώνα. Ήταν οι μεγάλοι εμπνευστές των Γερμανών ρομαντικών και μεταρομαντικών συγγραφέων.

Χάινε, λοιπόν, και διαλεκτική της ιστορίας.

Η διαλεκτική της ιστορίας του Χέγκελ έκανε τον Χάινε να σκεφθεί ότι ο Γκαίτε ανήκε σε μια προηγούμενη εποχή. Εμείς τώρα, σκέφτεται ο Χάινε, έχουμε άλλα θέματα, έχουμε μια άλλη συνείδηση, και θα ξεπεράσουμε τον Γκαίτε, τον Σίλερ, γιατί αυτοί ήταν τέκνα μιας άλλης εποχής. Αυτή είναι η θεωρία του Χέγκελ, που λέει ότι με την πρόοδο της ιστορίας υπάρχουν κάποιες εκφράσεις καλλιτεχνικές, τις οποίες οι εξελίξεις τις ξεπερνάνε. Οι νέοι βρίσκουν άλλα θέματα, άλλους τρόπους αντιμετώπισης των θεμάτων. Σ' αυτά τα τρία χρόνια του Βερολίνου, ο Χάινε ανήκε στην ομάδα αυτών που ονομάσθηκαν νεο-εγελιανοί, Φόυερμπαχ, Στράους κ.α..

Στο Βερολίνο, υπήρχαν και τα περίφημα λογοτεχνικά σαλόνια.

Υπήρχε στο Βερολίνο ένα πολύ σημαντικό σαλόνι κάποιας λαίδης Ραχήλ, Εβραίας. Η κυρία Ραχήλ, πολύ μορφωμένη επηρέασε πνευματικά πολλούς λογοτέχνες της εποχής.

Έγινε τελικά νομικός ο Χάινε;

Ο Χάινε τελειώνει κάποια στιγμή τις νομικές σπουδές του, 1825, παρόλο που όπου πήγαινε παρακολουθούσε περισσότερο μαθήματα ιστορίας και φιλοσοφίας παρά νομικά. Τα νομικά τα μισούσε. Του τα είχε επιβάλει ο χρηματοδότης θείος του.

Ποια, αλήθεια, η εβραϊκότητα  του Χάινε;

Το 1825 έγινε και προτεστάντης. Νόμιζα, γράφει κάπου, ότι αυτό ήταν το εισιτήριο για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Αλλά σύντομα θα διαπίστωνε ότι θα παρέμενε για τους άλλους ο Εβραίος. Για τους προοδευτικούς καλλιτέχνες όχι, αλλά για τους συντηρητικούς ναι. Αυτό του κόστισε.

Ο Χάινε βρέθηκε και στο Μόναχο.

Ακολούθως ο Χάινε πήγε στο Μόναχο. Εκεί έγινε εκδότης ενός περιοδικού και ήλπιζε να πάρει μια θέση στο εκεί πανεπιστήμιο. Στο θρόνο του Μονάχου είχε ανέβει στον θρόνο ο Λουδοβίκος (πατέρας του μετέπειτα Έλληνα βασιλιά), πιο φιλελεύθερος από τους άλλους ηγεμόνες των γερμανικών κρατών της εποχής, φιλέλληνας. Εκεί, τουλάχιστον μέχρι την γαλλική επανάσταση του Ιουλίου του 1830, υπήρχε μια πιο φιλελεύθερη κατάσταση για τους καλλιτέχνες και τους συγγραφείς. Ήλπιζε ότι θα έπαιρνε μια θέση καθηγητή, αλλά ένας εθνικιστής, που έβριζε από χρόνια τον Χάινε ως Εβραίο, του πήρε την θέση. Μάλιστα στις μεγάλες φοιτητικές διαδηλώσεις, όπου μετείχε και ο Χάινε, αυτός ο εθνικιστής, ως φοιτητής, είχε κάψει βιβλία που δεν του άρεσαν, μεταξύ των οποίων και τον Αστικό Κώδικα που έδινε τα ίσα δικαιώματα στους Εβραίους.

Φαίνεται ότι είναι ίδιον των εθνικιστών να καίνε βιβλία. Αν και οι εθνικοί λόγοι του Φίχτε προς τους φοιτητές δεν είναι εθνικιστικοί. Φαίνεται όμως ότι είναι στο DNA του εθνικού να μετατρέπεται σε εθνικιστικό και μισαλλόδοξο. Θέλεις να μας πεις την ιστορία της Λορελάης;

Το ποίημα αυτό έχει μεταφρασθεί από πάνω από 10 Έλληνες ποιητές και μεταφραστές. Το ποίημα πιάνει θρύλους της αρχαίας ελληνικής και της γερμανικής μυθολογίας και περιγράφει ένα πολύ ωραίο τοπίο στον Ρήνο, όπου ένας ψαράς περνάει με την βάρκα του από ένα βράχο ψηλό. Στην κορυφή κάθεται μια όμορφη μάγισσα με ξανθά μαλλιά, που χτενίζεται με ένα χρυσαφένιο χτένι και τραγουδάει. Ο ψαράς κοιτάει αυτή την όμορφη γυναίκα και δεν βλέπει τα άλλα βράχια που είναι γύρω και ο καημένος προσκρούει πάνω τους και βρίσκει τον θάνατο. Δεν πρόσεχε, όπως είχε προσέξει κάποτε ο Οδυσσέας. Το ποίημα αυτό, μελοποιημένο, ήταν τόσο αγαπητό στο γερμανικό κοινό, που οι ναζί το άφησαν στα σχολικά βιβλία, αφού πρώτα είχαν αφαιρέσει το όνομα του ποιητή.

Ποια είναι τα θέματα που εν γένει απασχολούν τον Χάινε;

Τα περισσότερα πρώτα ποιήματά του είναι ερωτικά. Υπάρχει η άποψη ότι ο θείος του είχε μια πολύ ωραία κόρη, την Αμελί, την οποία ο ποιητής ερωτεύθηκε σε έναν ανεκπλήρωτο έρωτα. Αυτός ο ανεκπλήρωτος έρωτας ήταν η πηγή έμπνευσής του. Η χαμένη αγάπη, η δυστυχισμένη αγάπη. Έγραψε όμως και πολλά ειρωνικά ποιήματα. Έχω κάνει εδώ μια πρόχειρη μετάφραση σε ένα ποίημα στο οποίο ειρωνεύεται τους ρομαντικούς ποιητές με τα ηλιοβασιλέματά τους.

Είναι η "Δεσποινίδα δίπλα στην θάλασσα".

«Μία δεσποινίδα στεκότανε δίπλα στην θάλασσα/ και αναστέναζε με αγωνία/ τόσο πολύ την άγγιξε το ηλιοβασίλεμα./ Αχ δεσποινίδα μου/ να είσαι χαρούμενη./ Αυτή είναι μια παλιά ιστορία./ Ο ήλιος δύει εδώ μπροστά σας/ αλλά λίγο μετά επιστρέφει από πίσω σας.» Γράφει κάπου ο Χάινε σε έναν παλιό του φίλο: «Το χιλιόχρονο βασίλειο του ρομαντισμού έφθασε στο τέλος του. Και εγώ ο ίδιος ήμουν ο τελευταίος μυθικός βασιλιάς του.» Προαναγγέλλει δε: «εγώ τελειώνω τον ρομαντισμό».

Και ακολουθεί τον ρομαντισμό τι;

Ακολουθεί η κοινωνική κριτική. Κάνει πολλές περιγραφές ταξιδιών. Ταξιδεύει στην Γένοβα, κι εκεί περιγράφει την ζωή και κάνει κριτική. Μιλάει για τους Ιταλούς, αλλά εννοεί τους Γερμανούς. Τα ταξιδιωτικά βιβλία ήταν λογοτεχνικές επιτυχίες εκείνη την εποχή. Ο κόσμος τότε δεν ταξίδευε και ήθελε να μάθει πώς είναι οι άλλες χώρες. Ο Χάινε περιγράφει τα τοπία με χιούμορ, σάτιρα και ειρωνεία.

Σε τι άλλο συνίσταται η νέα κριτική προσέγγιση;

Νοιώθουν οι νέοι ποιητές της γενιάς του Χάινε περιθωριοποιημένοι. Πρότυπό τους ο Δον Κιχώτης. Είμαστε στο περιθώριο της κοινωνίας, η κοινωνία δεν μας δέχεται ακόμη. Από το περιθώριο κάνουμε την κριτική μας. Θέλουμε να μεταφέρουμε αλήθειες. Τότε, μετά την Ιουλιανή Επανάσταση στην Γαλλία και στην άλλη Ευρώπη, γεννήθηκε η ιδέα της νεαρής Ευρώπης, της νεαρής Γερμανίας. Παλιότερα, οι ρομαντικοί ασχολούντο με τα τοπία, τα ομιχλώδη τοπία. Έκαναν μια έμμεση κριτική της κοινωνίας, αλλά δεν τόλμησαν να κριτικάρουν τον βασιλιά, τον άρχοντα. Γιατί τότε θα πήγαιναν φυλακή.

Επίσης, την ίδια εποχή, μεγάλοι Γερμανοί συνθέτες αντλούν έμπνευση από τους ποιητές της εποχής.

Γκαίτε, Χάινε, Μίλερ. Ο Μίλερ, μετά τα φιλελληνικά ποιήματα, έγραψε ποιήματα που μελοποίησαν ο Σούμπερτ, ο Σούμαν, συνθέτες της ρομαντικής σχολής. Τα τραγούδια αυτά ανήκαν σε ένα ρεύμα εκδημοκρατισμού. Η όπερα, έλεγαν, είναι της άρχουσας τάξης, αλλά τα τραγούδια ανήκουν στον λαό. Ο Μότσαρτ, με τον 'Μαγικό Αυλό', προσπάθησε να κάνει μια λαϊκή όπερα στα γερμανικά, με τα δημοτικά τραγούδια της εποχής της Βιέννης. Μέχρι τότε ήταν τα ιταλικά ως γλώσσα και ο χώρος της όπερας ήταν μόνο για τους αριστοκράτες και τους πλούσιους αστούς της εποχής. Ο Χάινε ήταν του πνεύματος όλα να είναι κατανοητά για τον απλό αναγνώστη σε σχέση με την κατάσταση στην χώρα πριν από την επανάσταση του 1948.

ΦΩΤΟ@ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΣ