Ανατρεπτικά στοιχεία στα αποκριάτικα δρώμενα της Κέρκυρας
κερκυραϊκά καρναβάλια
13 Μαρτίου 2021
/ 19:10
Ο Στέφανος Πουλημένος γράφει για τα τραγούδια και τους χορούς της Αποκριάς στην ύπαιθρο Κέρκυρα. Οι πλούσιες παραδόσεις της Αποκριάς στην κερκυραϊκή ύπαιθρο κληροδότησαν στις νεότερες γενιές μια σειρά από τραγούδια που συνόδευαν τα πλούσιαδρώμενα των ημερών αυτών.
Όλα τα τραγούδια και οι χοροί είχαν παλλαϊκό χαρακτήρα. Είχαν στίχους και βήματα χορού τόσο εύκολα που μπορούσε και ο πλέον αδαής να συμμετάσχει σε αυτά.
Οι πιό συνηθισμένες κατηγορίες τραγουδιών που συνόδευαν τα αποκριάτικα δρώμενα, μερικά από τα οποία επιζούν ως τις μέρες μας είναι:
1- Βυζαντινές - μεσαιωνικές παραλογές (αφηγηματικά τραγούδια) που χορεύονται με τα βήματα μιας απλής μορφής συρτού χορού.
2- Τοπικά σατυρικά νεότερα αφηγηματικά τραγούδια που χορεύονται με τον ίδιο τρόπο.
3- Συνθέσεις τοπικών σκωπτικών λαϊκών δίστιχων που χορεύονται επίσης ως απλοί συρτοί χοροί είτε στο ρυθμό του κερκυραϊκού συρτού (2/4) είτε στο ρυθμό του εθνικού - καλαματιανού 7/8.
4- Τοπικές παραλλαγές πανελλήνιων τραγουδιών που ακούγονται σε πολλές περιοχές της χώρας και συνήθως χορεύονται στο ρυθμό του καλαματιανού.
Πάνω από 30 τραγούδια των τεσσάρων αυτών κατηγοριών είναι καταγεγραμμένα στην κερκυραϊκή λαϊκή παράδοση και συνδέονται ή αναφέρονται στα αποκριάτικα δρώμενα των χωριών της Κέρκυρας.
Το πνεύμα και η στόχευση των αποκριάτικων δρώμενων
Το πνεύμα που κυριαρχεί στα αποκριάτικα δρώμενα και εκφράζεται μέσα από τα εκατοντάδες σκωπτικά λαϊκά δίστιχα και τα αφηγηματικά τραγούδια,με την οξεία κριτική προσώπων εξουσίας και κοινωνικών καταστάσεων, λειτουργεί καθαρτικά, λυτρωτικά και εκτονωτικά. Λειτουργείως δικλείδα για κοινωνική εκτόνωση και καταλήγει σεπροσδοκία για ανανέωση,αναρρύθμιση, αναζωογόνηση και ανάταξη. Κάτι ανάλογο δηλαδή με ό,τι συμβαίνει και στη φύση κατά την περίοδο μετάβασης από τον παλιό στο νέο βλαστικό χρόνο, που συμπίπτει χρονικά με την περίοδο της αποκριάς.
Αποκριάτικο γλέντι στο καφενείο των Αυλιωτών στα 1975. Από το αρχείο του Στέφανου Πουλημένου
Κεντρικό θέμα στα δρώμενα των ημερών είναι ηδιακωμώδηση του θανάτου, που κατατείνει στον εξορκισμό του.Η αθυροστομία ευνοεί την καυτηρίασητων "κακώς κειμένων" που σχετίζονται με κάθε μορφή εξουσίας.
Πολιτευόμενοι σε όλα τα επίπεδα εξουσίας, παπάδες, χωροφύλακες, προύχοντες, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι, δικαστές, γιατροί, δάσκαλοι, έχουν το μερίδιό τους στην αιχμηρή σάτιρα, που δεν γνωρίζει όρια και φραγμούς!
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με κάθε είδους κοινωνικές σχέσεις και θεσμούς (π.χ. γάμος,δικαστήρια κλπ.) που δέχονται ανελέητη κριτική και κατά κάποιο τρόπο, αποκαθηλώνεται. Έτσι, η υφισταμένη καταπιεστική και υποκριτική κοινωνική συγκρότηση και αντίληψη δείχνει νααποδομείται και να δίνειχώρο στο νέο, το υγιές, το πιό δίκαιο!
Οι σκωπτικοί διάλογοι, οι αισχρολογίες, τα σεξιστικά στοιχεία, τα φαλλικά σύμβολα, και οι ανασυρμοί (με βοηθό την άκρατη οινοποσία)οδηγούν (τουλάχιστον οδηγούσαν) σε Διονυσιακές τελετουργικές γονιμοποιές«ιερογαμίες» ή, σε συμβολικές αερογαμίες στους αγρούς, στα χωριά, στις πλατείες και τις πόλεις!
Όλα αυτά «ντύνονται» ανάλογα με την πολιτιστική ταυτότητα, την κύρια ενασχόληση, ή την εξειδίκευση της κοινωνικής ομάδας που τελεί τα Αποκριάτικα Δρώμενα.
Έτσι, με απλά λόγια, κανείς και τίποτα, δεν μένει στο απυρόβλητο! Τίποτε δεν μπορεί να παραμείνει ίδιο! Όλα μπορούν να πεθάνουν και να ξαναγεννηθούν, όπως ακριβώς ο βασιλιάς καρνάβαλος που είναι η προσωποποίηση του απερχόμενου βλαστικού χρόνου.Σ’ αυτόν φορτώνουμε ό,τι κακό και στραβό μας έφερε μαζί του και γι’ αυτό καταδικάζεται να παραδοθεί «στην πυρά».
Ω, καρναβαλέ μου και τι σου κάμανε,
σου βάλανε φυτίλι και σε κάψανε!
Κάπως έτσι επέρχεται η κάθαρση και αναζωογονείται η ελπίδα πως ο νέος βλαστικός χρόνος θα είναι καλύτερος, μέχρι η προσωποποίησή του να έχει την ίδια κατάληξη, 12 μήνες μετά!
Κωλοδαρτός χορός, Σκριπερό, 1987. Από το αρχείο του Στέφανου Πουλημένου
Αιχμηρά σκωπτικά δίστιχα στα τραγούδια της αποκριάς στην Κέρκυρα
Ας δούμε τώρα, μερικά χαρακτηριστικά σκωπτικά δίστιχα από τα τραγούδια που συνοδεύουν τα αποκριάτικα δρώμενα στην κερκυραϊκή ύπαιθρο.
Ερωτικά υπονοούμενα για την παπαδιά
Μέσ’ τση παπαδιάς τ’ αμπέλι έμαθε ο λαγός να μπαίνει
πούθε μπαίνει πούθε βγαίνει, πούθε ανεβοκατεβαίνει
Στόχος οι υπεράνω υποψίας κυράδες και νοικοκυράδες
Tώρατσι αποκριές έχω δυο σακιά ψ@@ές,
για τσι όμορφες κυράδες τσι καλές νοικοκυράδες
Γυναικεία απελευθέρωση από την αντρική κακομεταχείριση
Σαν τι καλό να θυμηθώ τον άντρα μου να κλάψω
και τώρα που εχήρεψα πολλές καρδιές θα κάψω
Άδικη μεταχείριση των κοριτσιών από την οικογένειά τους
Εμοίρασε η μάνα μου από τον αδερφό μου
κι ένα ποδάρι πυροστιά πήρα στο μερτικό μου!
Αμοιβαίες… φιλοφρονήσεις
Έλα μωρή στο σπίτι μου αρχόντισσα να γένεις
και να σου φέρνω το νερό να μάθεις να το πλένεις
Δεν θέλω κακομούτσουνε να μπω στ’ αρχοντικό σου
Και νά ’χεις πάντα συντροφιά τον ψοφογάϊδαρό σου
Απάτη σε τρόφιμα (κρέας γαϊδούρας αντί μοσχαριού)
…πήγε και ο παπα Τσιγκρής να πάρει πέντε λίτρες (κρέας)
που το ’θελε παχύ παχύ για να το κάνει πίτες
Πρώτη χαψιά που έφαγε του πέφτει μια δοντούρα
Και τότε το κατάλαβε πού ’ταν από γαϊδούρα
Βγάνει το καλυμμαύκι του και με θυμό τσου λέει:
Νά ’χετε την κατάρα μου όλ’ οι μακελαραίοι!
Οκνηρία και μεθύσι
Δευτέρα δε δουλεύω, την Τρίτη τραγουδώ,
Τετάρτη πίνω κράσο, την Πέμπτη ξεμεθώ
Παρασκευή κοιμάμαι, Σαββάτο περπατώ…
Σκωπτική διάθεση
Τσ’ Απόκριες και τσιΤρινές και των ΑγιώνΘοδώρων
σου κάμανε την προξενιά μωρή παλιοκοτζώρω
Κοινολόγηση ερωτικών περιπτύξεων
Θυμάσαι που ερίξαμε του κάλυβα την πόρτα
και σα δαμάλια γκρούζαμε απάνω στα μπαλότα
…………………………………………………………………………………….…………………………
Ορέ κοντοπαλλήκαρο με τσι λιανές αρίδες
στο λουτρουβιό δε σ’ ήθελα να πλένεις τσι σφυρίδες
μα σ’ ήθελα τ’ ανάσκελα να στέκεις να στο πιάνω
το κατσαρό γενάκι σου κι ύστερ’ ας αποθάνω
Όρκος για απόκρουση κατηγορίας κλοπής
Από τ’ αυγό να γκρεμιστώ κι στ’ αχαλά να πέσω
κι από τον πίρο του βουτσιού ν’ αδικοθανατέψω
Υπερβολή
Από το βράχλο έπεσε κι εγίνηκε κομμάτια
Του πήρε η σφήκα τ’ άντερα κι η μύγα το κεφάλι
κι ένα μεγάλος μέρμηγκας επήρε το κορμί του!
Μην πιστεύετε τον ψεύτη
Κορίτσια μην πιστεύετε του Κωνσταντή του ψεύτη.
Σε κάθε χώραν έχει τρεις, σε κάθε κάστρο πέντε
και στην Κωνσταντινούπολη, τη στεφανωτικιά του
Γυναικεία ομορφιά κι ερωτική διάθεση
΄Ηταν μια κόρη όμορφη ξανθή, γαλανομάτα,
το λυγερό της το κορμί τα δυό γλυκά της μάτια
μου ’σκίσαν την καρδούλα μου, σε τέσσερα κομμάτια
Προωθημένες επαφές -χειρονομίες άντρα σε γυναίκα
…την πιάνω κι από τα μαλλιά, σκύβω τση δίνω δυό φιλιά
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το
Την πιάνω κι από το λαιμό, σκούζει, φωνάζει το θεό
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το
Την πιάνω κι από τα βυζιά, σκούζει φωνάζει, Παναγιά
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το…
Όλα τούτα είναι μόνο ένα μικρό δείγμα από τον μεγάλο πλούτο της κερκυραϊκής λαϊκής παράδοσης, που τις τελευταίες δεκαετίες έχει δεχτεί σοβαρά πλήγματα από την εισαγωγή και την κυριαρχία της εικόνας του ξένου, του λαμπερού, του ακριβού, του εντυπωσιακού. Εικόνα όμως που στερείται ουσιαστικού περιεχομένου, καθώς
κυριαρχεί κι εδώ το «φαίνεσθαι» και θυσιάζεται το «είναι» της δικής μας αποκριάς.
Στέφανος Πουλημένος
Κυνοπιάστες, 10.03.2021
Σημειώσεις: Για το κείμενο που διαβάσατε, άντλησα στοιχεία από «Τα Λαογραφικά της Κέρκυρας» του Γερ. Χυτήρη, «Τα δρώμενα έθιμα του κερκυραϊκού λαού» του Ο.Κ. Κλήμη, τα «Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια» του Ν. Πακτίτη, την ανέκδοτη συλλογή τραγουδιών της ΒΔ Κέρκυρας του Σπ. Τζήλιου, αναρτήσεις στο διαδίκτυο του Παναγιώτη Μαυρόπουλου και από το δικό μου «Τα τραγούδια της Κέρκυρας μέσα από τα λαϊκά δρώμενα και τις παραδόσεις της».
Οι πιό συνηθισμένες κατηγορίες τραγουδιών που συνόδευαν τα αποκριάτικα δρώμενα, μερικά από τα οποία επιζούν ως τις μέρες μας είναι:
1- Βυζαντινές - μεσαιωνικές παραλογές (αφηγηματικά τραγούδια) που χορεύονται με τα βήματα μιας απλής μορφής συρτού χορού.
2- Τοπικά σατυρικά νεότερα αφηγηματικά τραγούδια που χορεύονται με τον ίδιο τρόπο.
3- Συνθέσεις τοπικών σκωπτικών λαϊκών δίστιχων που χορεύονται επίσης ως απλοί συρτοί χοροί είτε στο ρυθμό του κερκυραϊκού συρτού (2/4) είτε στο ρυθμό του εθνικού - καλαματιανού 7/8.
4- Τοπικές παραλλαγές πανελλήνιων τραγουδιών που ακούγονται σε πολλές περιοχές της χώρας και συνήθως χορεύονται στο ρυθμό του καλαματιανού.
Πάνω από 30 τραγούδια των τεσσάρων αυτών κατηγοριών είναι καταγεγραμμένα στην κερκυραϊκή λαϊκή παράδοση και συνδέονται ή αναφέρονται στα αποκριάτικα δρώμενα των χωριών της Κέρκυρας.
Το πνεύμα και η στόχευση των αποκριάτικων δρώμενων
Το πνεύμα που κυριαρχεί στα αποκριάτικα δρώμενα και εκφράζεται μέσα από τα εκατοντάδες σκωπτικά λαϊκά δίστιχα και τα αφηγηματικά τραγούδια,με την οξεία κριτική προσώπων εξουσίας και κοινωνικών καταστάσεων, λειτουργεί καθαρτικά, λυτρωτικά και εκτονωτικά. Λειτουργείως δικλείδα για κοινωνική εκτόνωση και καταλήγει σεπροσδοκία για ανανέωση,αναρρύθμιση, αναζωογόνηση και ανάταξη. Κάτι ανάλογο δηλαδή με ό,τι συμβαίνει και στη φύση κατά την περίοδο μετάβασης από τον παλιό στο νέο βλαστικό χρόνο, που συμπίπτει χρονικά με την περίοδο της αποκριάς.
Αποκριάτικο γλέντι στο καφενείο των Αυλιωτών στα 1975. Από το αρχείο του Στέφανου Πουλημένου
Κεντρικό θέμα στα δρώμενα των ημερών είναι ηδιακωμώδηση του θανάτου, που κατατείνει στον εξορκισμό του.Η αθυροστομία ευνοεί την καυτηρίασητων "κακώς κειμένων" που σχετίζονται με κάθε μορφή εξουσίας.
Πολιτευόμενοι σε όλα τα επίπεδα εξουσίας, παπάδες, χωροφύλακες, προύχοντες, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι, δικαστές, γιατροί, δάσκαλοι, έχουν το μερίδιό τους στην αιχμηρή σάτιρα, που δεν γνωρίζει όρια και φραγμούς!
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με κάθε είδους κοινωνικές σχέσεις και θεσμούς (π.χ. γάμος,δικαστήρια κλπ.) που δέχονται ανελέητη κριτική και κατά κάποιο τρόπο, αποκαθηλώνεται. Έτσι, η υφισταμένη καταπιεστική και υποκριτική κοινωνική συγκρότηση και αντίληψη δείχνει νααποδομείται και να δίνειχώρο στο νέο, το υγιές, το πιό δίκαιο!
Οι σκωπτικοί διάλογοι, οι αισχρολογίες, τα σεξιστικά στοιχεία, τα φαλλικά σύμβολα, και οι ανασυρμοί (με βοηθό την άκρατη οινοποσία)οδηγούν (τουλάχιστον οδηγούσαν) σε Διονυσιακές τελετουργικές γονιμοποιές«ιερογαμίες» ή, σε συμβολικές αερογαμίες στους αγρούς, στα χωριά, στις πλατείες και τις πόλεις!
Όλα αυτά «ντύνονται» ανάλογα με την πολιτιστική ταυτότητα, την κύρια ενασχόληση, ή την εξειδίκευση της κοινωνικής ομάδας που τελεί τα Αποκριάτικα Δρώμενα.
Έτσι, με απλά λόγια, κανείς και τίποτα, δεν μένει στο απυρόβλητο! Τίποτε δεν μπορεί να παραμείνει ίδιο! Όλα μπορούν να πεθάνουν και να ξαναγεννηθούν, όπως ακριβώς ο βασιλιάς καρνάβαλος που είναι η προσωποποίηση του απερχόμενου βλαστικού χρόνου.Σ’ αυτόν φορτώνουμε ό,τι κακό και στραβό μας έφερε μαζί του και γι’ αυτό καταδικάζεται να παραδοθεί «στην πυρά».
Ω, καρναβαλέ μου και τι σου κάμανε,
σου βάλανε φυτίλι και σε κάψανε!
Κάπως έτσι επέρχεται η κάθαρση και αναζωογονείται η ελπίδα πως ο νέος βλαστικός χρόνος θα είναι καλύτερος, μέχρι η προσωποποίησή του να έχει την ίδια κατάληξη, 12 μήνες μετά!
Κωλοδαρτός χορός, Σκριπερό, 1987. Από το αρχείο του Στέφανου Πουλημένου
Αιχμηρά σκωπτικά δίστιχα στα τραγούδια της αποκριάς στην Κέρκυρα
Ας δούμε τώρα, μερικά χαρακτηριστικά σκωπτικά δίστιχα από τα τραγούδια που συνοδεύουν τα αποκριάτικα δρώμενα στην κερκυραϊκή ύπαιθρο.
Ερωτικά υπονοούμενα για την παπαδιά
Μέσ’ τση παπαδιάς τ’ αμπέλι έμαθε ο λαγός να μπαίνει
πούθε μπαίνει πούθε βγαίνει, πούθε ανεβοκατεβαίνει
Στόχος οι υπεράνω υποψίας κυράδες και νοικοκυράδες
Tώρατσι αποκριές έχω δυο σακιά ψ@@ές,
για τσι όμορφες κυράδες τσι καλές νοικοκυράδες
Γυναικεία απελευθέρωση από την αντρική κακομεταχείριση
Σαν τι καλό να θυμηθώ τον άντρα μου να κλάψω
και τώρα που εχήρεψα πολλές καρδιές θα κάψω
Άδικη μεταχείριση των κοριτσιών από την οικογένειά τους
Εμοίρασε η μάνα μου από τον αδερφό μου
κι ένα ποδάρι πυροστιά πήρα στο μερτικό μου!
Αμοιβαίες… φιλοφρονήσεις
Έλα μωρή στο σπίτι μου αρχόντισσα να γένεις
και να σου φέρνω το νερό να μάθεις να το πλένεις
Δεν θέλω κακομούτσουνε να μπω στ’ αρχοντικό σου
Και νά ’χεις πάντα συντροφιά τον ψοφογάϊδαρό σου
Απάτη σε τρόφιμα (κρέας γαϊδούρας αντί μοσχαριού)
…πήγε και ο παπα Τσιγκρής να πάρει πέντε λίτρες (κρέας)
που το ’θελε παχύ παχύ για να το κάνει πίτες
Πρώτη χαψιά που έφαγε του πέφτει μια δοντούρα
Και τότε το κατάλαβε πού ’ταν από γαϊδούρα
Βγάνει το καλυμμαύκι του και με θυμό τσου λέει:
Νά ’χετε την κατάρα μου όλ’ οι μακελαραίοι!
Οκνηρία και μεθύσι
Δευτέρα δε δουλεύω, την Τρίτη τραγουδώ,
Τετάρτη πίνω κράσο, την Πέμπτη ξεμεθώ
Παρασκευή κοιμάμαι, Σαββάτο περπατώ…
Σκωπτική διάθεση
Τσ’ Απόκριες και τσιΤρινές και των ΑγιώνΘοδώρων
σου κάμανε την προξενιά μωρή παλιοκοτζώρω
Κοινολόγηση ερωτικών περιπτύξεων
Θυμάσαι που ερίξαμε του κάλυβα την πόρτα
και σα δαμάλια γκρούζαμε απάνω στα μπαλότα
…………………………………………………………………………………….…………………………
Ορέ κοντοπαλλήκαρο με τσι λιανές αρίδες
στο λουτρουβιό δε σ’ ήθελα να πλένεις τσι σφυρίδες
μα σ’ ήθελα τ’ ανάσκελα να στέκεις να στο πιάνω
το κατσαρό γενάκι σου κι ύστερ’ ας αποθάνω
Όρκος για απόκρουση κατηγορίας κλοπής
Από τ’ αυγό να γκρεμιστώ κι στ’ αχαλά να πέσω
κι από τον πίρο του βουτσιού ν’ αδικοθανατέψω
Υπερβολή
Από το βράχλο έπεσε κι εγίνηκε κομμάτια
Του πήρε η σφήκα τ’ άντερα κι η μύγα το κεφάλι
κι ένα μεγάλος μέρμηγκας επήρε το κορμί του!
Μην πιστεύετε τον ψεύτη
Κορίτσια μην πιστεύετε του Κωνσταντή του ψεύτη.
Σε κάθε χώραν έχει τρεις, σε κάθε κάστρο πέντε
και στην Κωνσταντινούπολη, τη στεφανωτικιά του
Γυναικεία ομορφιά κι ερωτική διάθεση
΄Ηταν μια κόρη όμορφη ξανθή, γαλανομάτα,
το λυγερό της το κορμί τα δυό γλυκά της μάτια
μου ’σκίσαν την καρδούλα μου, σε τέσσερα κομμάτια
Προωθημένες επαφές -χειρονομίες άντρα σε γυναίκα
…την πιάνω κι από τα μαλλιά, σκύβω τση δίνω δυό φιλιά
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το
Την πιάνω κι από το λαιμό, σκούζει, φωνάζει το θεό
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το
Την πιάνω κι από τα βυζιά, σκούζει φωνάζει, Παναγιά
και μου λέει παρακάτω, βρε κουτέ π’ ανάθεμά το…
Όλα τούτα είναι μόνο ένα μικρό δείγμα από τον μεγάλο πλούτο της κερκυραϊκής λαϊκής παράδοσης, που τις τελευταίες δεκαετίες έχει δεχτεί σοβαρά πλήγματα από την εισαγωγή και την κυριαρχία της εικόνας του ξένου, του λαμπερού, του ακριβού, του εντυπωσιακού. Εικόνα όμως που στερείται ουσιαστικού περιεχομένου, καθώς
κυριαρχεί κι εδώ το «φαίνεσθαι» και θυσιάζεται το «είναι» της δικής μας αποκριάς.
Στέφανος Πουλημένος
Κυνοπιάστες, 10.03.2021
Σημειώσεις: Για το κείμενο που διαβάσατε, άντλησα στοιχεία από «Τα Λαογραφικά της Κέρκυρας» του Γερ. Χυτήρη, «Τα δρώμενα έθιμα του κερκυραϊκού λαού» του Ο.Κ. Κλήμη, τα «Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια» του Ν. Πακτίτη, την ανέκδοτη συλλογή τραγουδιών της ΒΔ Κέρκυρας του Σπ. Τζήλιου, αναρτήσεις στο διαδίκτυο του Παναγιώτη Μαυρόπουλου και από το δικό μου «Τα τραγούδια της Κέρκυρας μέσα από τα λαϊκά δρώμενα και τις παραδόσεις της».
