250 χρόνια από τη γέννηση του Μπετόβεν
Μπετόβεν
10 Δεκεμβρίου 2020
/ 11:02
Τι κι αν τα νέα δεδομένα που έχει θέσει σε παγκόσμια κλίμακα ο COVID-19 δεν επέτρεψαν να πραγματοποιηθούν πολλές από τις σχετικές εκδηλώσεις για την επέτειο των 250 ετών από τη γέννησή του (που συμπληρώνονται τις ημέρες αυτές), το τεράστιο μέγεθος του Ludwig van Beethoven παραμένει διαχρονικά αναγνωρίσιμο.
Τόσο γι’ αυτό καθ’ αυτό το καλλιτεχνικό του μεγαλείο, όσο και για την επιρροή που γενικότερα άσκησε το έργο του στην εξέλιξη της έντεχνης μουσικής δημιουργίας μετά απ’ αυτόν.
Τα πρώτα χρόνια
Υιός και εγγονός μουσικών, ο Ludwig van Beethoven γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1770 στην Βόννη. Ήταν ο δευτερότοκος από τα επτά αδέλφια της οικογένειας κι ο μεγαλύτερος από τα τρία που τελικά επέζησαν και ενηλικιώθηκαν. Τα πρώτα μαθήματα μουσικής τα πήρε σε ιδιαίτερα νεαρή ηλικία από τον πατέρα του, Johann, ο οποίος φέρεται να είχε ως πρότυπο το αντίστοιχο δίδυμο πατρός και υιού Mozart.
Τα σχέδια να μελετήσει ο νεαρός Beethoven πλάι στον Wolfgang Amadeus Mozart στη Βιέννη, δεν επετεύχθησαν και προσωρινά στράφηκε σε σπουδές γερμανικής φιλολογίας και φιλοσοφίας. Πιθανότατα εκεί πρωτοήρθε σε επαφή τόσο με τα έργα των θεωρητικών του Διαφωτισμού και των μεγάλων Γερμανών προρομαντικών ποιητών και πεζογράφων, όσο και με εκείνα σύγχρονών του δημιουργών, όπως ο Schiller και ο Goethe (έργα αμφοτέρων μελοποίησε αργότερα), που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του.
Η καταξίωση και οι δυσκολίες
Στη συνέχεια ταξίδεψε και πάλι στη Βιέννη για να συνεχίσει τις μουσικές του σπουδές πλάι σε μεγάλες μορφές, όπως ο Haydn, ο Salieri και ο Albrechtsberger.
Σύντομα άρχισε να αποκτά φήμη, τόσο μέσα από τις δεξιότητές του στο κλαβιέ, όσο και μέσα από τα πρώτα του έργα ως φέρελπις μουσουργός. Η φήμη γρήγορα τον κατέστησε γνωστό στην «υψηλή κοινωνία» της Βιέννης -όπου είχε εγκατασταθεί μόνιμα πλέον- επιτρέποντάς του να εργάζεται ως επαγγελματίας συνθέτης λαμβάνοντας συχνά παραγγελίες σύνθεσης έργων από σημαντικές προσωπικότητες.
Παρ’ όλα αυτά ουδέποτε διετέλεσε υπό την άμεση δεσποτεία κάποιου ευγενούς, άρχοντα ή θεσμού. Ήταν, ίσως, η πρώτη φορά που συνθέτης τέτοιου βεληνεκούς επιτύγχανε μεγάλη καριέρα όντας πραγματικά ελεύθερος κάθε «μόνιμης κηδεμονίας», κάτι που επίσης απετέλεσε πρότυπο στην εποχή του. Κι αυτό δεν ήταν απλώς κάτι το συγκυριακό, αλλά πλήρως εναρμονισμένο ευρύτερα με την προσωπικότητα και την ιδεολογία του, που διαπνεόταν από υψηλές αξίες κατά το τρίπτυχο «Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφότητα». Αξίες που είχαν άμεση επίδραση στο έργο του, αλλά και στα πέριξ αυτού γεγονότα. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν δίστασε να αποσύρει από την 3η Συμφωνία του -την επονομαζόμενη «Ηρωική»- την αφιέρωση προς τον Ναπολέοντα, όταν εκείνος αυτοχρίστηκε Αυτοκράτορας (λίγο αργότερα την επαναφιέρωσε στον πρίγκιπα του Λόμπγκοβιτς, Joseph Franz Maximilian, ο οποίος ευεργέτησε πολλαπλώς το Beethoven, ακόμα και μετά θάνατον).
Στην αυγή του 19ου αιώνα, η φήμη του είχε ήδη ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια της Βιέννης. Ακόμη και συνθέτες από την Ιταλία (το άλλο μεγάλο μουσικό κέντρο της εποχής), όπως ο Rossini, θέλησαν να τον επισκεφτούν και να του εκφράσουν τον θαυμασμό τους. Είχε κερδίσει πλέον επάξια μια θέση πλάι στους Haydn και Mozart, απαρτίζοντας την τριανδρία που αργότερα αποκλήθηκε «Σχολή της Βιέννης».
Δεν ήταν όμως όλα ρόδινα για τον Beethoven. Από την παιδική του ηλικία υπήρξε φιλάσθενος, κάτι που τον κατέτρεχε σε όλη του τη ζωή. Το βαρύτερο όμως πλήγμα γι’ αυτόν, ήταν η μερική απώλεια της ακοής του η οποία εμφανίστηκε ήδη από τα 27 του χρόνια, βαίνουσα διαρκώς επιδεινούμενη.
Το έργο
Οι περίφημες Συμφωνίες του Beethoven είναι έργα πασίγνωστα και στο ευρύ κοινό. Εν πολλοίς επανακαθόρισαν το πλαίσιο του συμφωνικού ρεπερτορίου, διευρύνοντας κατά πολύ την έκταση των ορχηστρικών έργων αυτού του είδους και εισάγοντας συχνά προγραμματικά στοιχεία σε αυτά. Κάθε μία δε, αποτελεί και μια ξεχωριστή «οντότητα». Τα εν λόγω χαρακτηριστικά απετέλεσαν τον προάγγελο της λεγόμενης «Ρομαντικής» μουσικής ή, κατ’ άλλους, την ίδια τη μετάβαση σε αυτήν, μαζί με δημιουργίες άλλων συνθετών όπως ο θαυμαστής του Beethoven, Franz Schubert.
Εξίσου σημαντικά με τη συμφωνική εργογραφία του Beethoven, θεωρούνται όμως και τα έργα μουσικής δωματίου του. Όπως και τα συμφωνικά του έργα, αυτά έθεσαν στην κατηγορία τους νέα πρότυπα παράθεσης και επεξεργασίας του μουσικού υλικού, αλλά και νέες ιδέες συνδυασμού ηχοχρωμάτων (ενδεικτικά, βλ. έργα για τριμελή έως οκταμελή σύνολα εγχόρδων και ξύλινων πνευστών).
Φυσικά, δεν θα μπορούσε να μη γίνει ιδιαίτερη μνεία στα έργα για σόλο πιάνο του Beethoven, σε μια εποχή που το αμιγώς πιανιστικό ρεπερτόριο περνούσε στην περίοδο της «ωριμότητάς» του, αφού και το ίδιο το όργανο τελειοποιούταν κατασκευαστικά, αποκτώντας περισσότερες δυνατότητες και πλησιάζοντας σιγά-σιγά στη σημερινή του μορφή.
Αν και το έργο του Beethoven χαρακτηρίζεται από συνεχή εξέλιξη, θα μπορούσαμε να χωρίσουμε την εργογραφία του σε τρεις διακριτές περιόδους: Η πρώτη αφορά τα πρώιμα και νεανικά του έργα, που γράφτηκαν έως το 1800. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η 1η Συμφωνία αλλά και τα δύο πρώτα Κονσέρτα για Πιάνο, που σε γενικές γραμμές θυμίζουν αντίστοιχα έργα προγενέστερων συνθετών του Κλασικισμού.
Η δεύτερη περίοδος, από το 1800 έως και το 1814 -μια φάση διαρκούς συνθετικής ωρίμανσης αλλά και αναζήτησης για τον Beethoven- περιλαμβάνει τα υπόλοιπα Κονσέρτα για Πιάνο, το περίφημο Κονσέρτο για Βιολί, πολλά από τα έργα του για σύνολα μουσικής δωματίου, τη μοναδική του όπερα (Fidelio) και, φυσικά, τις Συμφωνίες Αρ.2 έως 8.
Η τελευταία περίοδος, από το 1814 έως και το τέλος της ζωής του, χαρακτηρίζεται ως η πλέον «εσωτερική» του μεγάλου συνθέτη (προφανώς καθοριστικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και η απώλεια της ακοής του που είχε γίνει πλέον ολική). Ανάλογο είναι και το ύφος των μνημειωδών έργων που εντάσσονται σε αυτήν την περίοδο, όπως η 9η Συμφωνία, η Missa solemnis και οι τελευταίες Σονάτες για Πιάνο. Εδώ παρατηρείται μια αξιοσημείωτη διεύρυνση στις παραδοσιακές φόρμες, παράλληλα με ένα ύφος έντονα υποκειμενικό. Ανάλογα χαρακτηριστικά συναντά κανείς και στα τελευταία Κουαρτέτα Εγχόρδων, που απετέλεσαν και το «κύκνειο άσμα» του.
Κι αν ο Beethoven εκδήμησε στις 26 Μαρτίου 1827, όταν η κίρρωση του ήπατος και η περιτονίτιδα κατανίκησαν το 56χρονο αλλά ταλαιπωρημένο οργανισμό του, το τεράστιο έργο του παρέμεινε ως διαχρονική παρακαταθήκη στην Iστορία της Μουσικής. Δεν είναι τυχαίο πως μέχρι και σήμερα είναι ο περισσότερο «ηχογραφημένος» συνθέτης όλων των εποχών, κάτι που δύσκολα θα αλλάξει.
Τα πρώτα χρόνια
Υιός και εγγονός μουσικών, ο Ludwig van Beethoven γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1770 στην Βόννη. Ήταν ο δευτερότοκος από τα επτά αδέλφια της οικογένειας κι ο μεγαλύτερος από τα τρία που τελικά επέζησαν και ενηλικιώθηκαν. Τα πρώτα μαθήματα μουσικής τα πήρε σε ιδιαίτερα νεαρή ηλικία από τον πατέρα του, Johann, ο οποίος φέρεται να είχε ως πρότυπο το αντίστοιχο δίδυμο πατρός και υιού Mozart.
Τα σχέδια να μελετήσει ο νεαρός Beethoven πλάι στον Wolfgang Amadeus Mozart στη Βιέννη, δεν επετεύχθησαν και προσωρινά στράφηκε σε σπουδές γερμανικής φιλολογίας και φιλοσοφίας. Πιθανότατα εκεί πρωτοήρθε σε επαφή τόσο με τα έργα των θεωρητικών του Διαφωτισμού και των μεγάλων Γερμανών προρομαντικών ποιητών και πεζογράφων, όσο και με εκείνα σύγχρονών του δημιουργών, όπως ο Schiller και ο Goethe (έργα αμφοτέρων μελοποίησε αργότερα), που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν την προσωπικότητά του.
Η καταξίωση και οι δυσκολίες
Στη συνέχεια ταξίδεψε και πάλι στη Βιέννη για να συνεχίσει τις μουσικές του σπουδές πλάι σε μεγάλες μορφές, όπως ο Haydn, ο Salieri και ο Albrechtsberger.
Σύντομα άρχισε να αποκτά φήμη, τόσο μέσα από τις δεξιότητές του στο κλαβιέ, όσο και μέσα από τα πρώτα του έργα ως φέρελπις μουσουργός. Η φήμη γρήγορα τον κατέστησε γνωστό στην «υψηλή κοινωνία» της Βιέννης -όπου είχε εγκατασταθεί μόνιμα πλέον- επιτρέποντάς του να εργάζεται ως επαγγελματίας συνθέτης λαμβάνοντας συχνά παραγγελίες σύνθεσης έργων από σημαντικές προσωπικότητες.
Παρ’ όλα αυτά ουδέποτε διετέλεσε υπό την άμεση δεσποτεία κάποιου ευγενούς, άρχοντα ή θεσμού. Ήταν, ίσως, η πρώτη φορά που συνθέτης τέτοιου βεληνεκούς επιτύγχανε μεγάλη καριέρα όντας πραγματικά ελεύθερος κάθε «μόνιμης κηδεμονίας», κάτι που επίσης απετέλεσε πρότυπο στην εποχή του. Κι αυτό δεν ήταν απλώς κάτι το συγκυριακό, αλλά πλήρως εναρμονισμένο ευρύτερα με την προσωπικότητα και την ιδεολογία του, που διαπνεόταν από υψηλές αξίες κατά το τρίπτυχο «Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφότητα». Αξίες που είχαν άμεση επίδραση στο έργο του, αλλά και στα πέριξ αυτού γεγονότα. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν δίστασε να αποσύρει από την 3η Συμφωνία του -την επονομαζόμενη «Ηρωική»- την αφιέρωση προς τον Ναπολέοντα, όταν εκείνος αυτοχρίστηκε Αυτοκράτορας (λίγο αργότερα την επαναφιέρωσε στον πρίγκιπα του Λόμπγκοβιτς, Joseph Franz Maximilian, ο οποίος ευεργέτησε πολλαπλώς το Beethoven, ακόμα και μετά θάνατον).
Στην αυγή του 19ου αιώνα, η φήμη του είχε ήδη ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια της Βιέννης. Ακόμη και συνθέτες από την Ιταλία (το άλλο μεγάλο μουσικό κέντρο της εποχής), όπως ο Rossini, θέλησαν να τον επισκεφτούν και να του εκφράσουν τον θαυμασμό τους. Είχε κερδίσει πλέον επάξια μια θέση πλάι στους Haydn και Mozart, απαρτίζοντας την τριανδρία που αργότερα αποκλήθηκε «Σχολή της Βιέννης».
Δεν ήταν όμως όλα ρόδινα για τον Beethoven. Από την παιδική του ηλικία υπήρξε φιλάσθενος, κάτι που τον κατέτρεχε σε όλη του τη ζωή. Το βαρύτερο όμως πλήγμα γι’ αυτόν, ήταν η μερική απώλεια της ακοής του η οποία εμφανίστηκε ήδη από τα 27 του χρόνια, βαίνουσα διαρκώς επιδεινούμενη.
Το έργο
Οι περίφημες Συμφωνίες του Beethoven είναι έργα πασίγνωστα και στο ευρύ κοινό. Εν πολλοίς επανακαθόρισαν το πλαίσιο του συμφωνικού ρεπερτορίου, διευρύνοντας κατά πολύ την έκταση των ορχηστρικών έργων αυτού του είδους και εισάγοντας συχνά προγραμματικά στοιχεία σε αυτά. Κάθε μία δε, αποτελεί και μια ξεχωριστή «οντότητα». Τα εν λόγω χαρακτηριστικά απετέλεσαν τον προάγγελο της λεγόμενης «Ρομαντικής» μουσικής ή, κατ’ άλλους, την ίδια τη μετάβαση σε αυτήν, μαζί με δημιουργίες άλλων συνθετών όπως ο θαυμαστής του Beethoven, Franz Schubert.
Εξίσου σημαντικά με τη συμφωνική εργογραφία του Beethoven, θεωρούνται όμως και τα έργα μουσικής δωματίου του. Όπως και τα συμφωνικά του έργα, αυτά έθεσαν στην κατηγορία τους νέα πρότυπα παράθεσης και επεξεργασίας του μουσικού υλικού, αλλά και νέες ιδέες συνδυασμού ηχοχρωμάτων (ενδεικτικά, βλ. έργα για τριμελή έως οκταμελή σύνολα εγχόρδων και ξύλινων πνευστών).
Φυσικά, δεν θα μπορούσε να μη γίνει ιδιαίτερη μνεία στα έργα για σόλο πιάνο του Beethoven, σε μια εποχή που το αμιγώς πιανιστικό ρεπερτόριο περνούσε στην περίοδο της «ωριμότητάς» του, αφού και το ίδιο το όργανο τελειοποιούταν κατασκευαστικά, αποκτώντας περισσότερες δυνατότητες και πλησιάζοντας σιγά-σιγά στη σημερινή του μορφή.
Αν και το έργο του Beethoven χαρακτηρίζεται από συνεχή εξέλιξη, θα μπορούσαμε να χωρίσουμε την εργογραφία του σε τρεις διακριτές περιόδους: Η πρώτη αφορά τα πρώιμα και νεανικά του έργα, που γράφτηκαν έως το 1800. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η 1η Συμφωνία αλλά και τα δύο πρώτα Κονσέρτα για Πιάνο, που σε γενικές γραμμές θυμίζουν αντίστοιχα έργα προγενέστερων συνθετών του Κλασικισμού.
Η δεύτερη περίοδος, από το 1800 έως και το 1814 -μια φάση διαρκούς συνθετικής ωρίμανσης αλλά και αναζήτησης για τον Beethoven- περιλαμβάνει τα υπόλοιπα Κονσέρτα για Πιάνο, το περίφημο Κονσέρτο για Βιολί, πολλά από τα έργα του για σύνολα μουσικής δωματίου, τη μοναδική του όπερα (Fidelio) και, φυσικά, τις Συμφωνίες Αρ.2 έως 8.
Η τελευταία περίοδος, από το 1814 έως και το τέλος της ζωής του, χαρακτηρίζεται ως η πλέον «εσωτερική» του μεγάλου συνθέτη (προφανώς καθοριστικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και η απώλεια της ακοής του που είχε γίνει πλέον ολική). Ανάλογο είναι και το ύφος των μνημειωδών έργων που εντάσσονται σε αυτήν την περίοδο, όπως η 9η Συμφωνία, η Missa solemnis και οι τελευταίες Σονάτες για Πιάνο. Εδώ παρατηρείται μια αξιοσημείωτη διεύρυνση στις παραδοσιακές φόρμες, παράλληλα με ένα ύφος έντονα υποκειμενικό. Ανάλογα χαρακτηριστικά συναντά κανείς και στα τελευταία Κουαρτέτα Εγχόρδων, που απετέλεσαν και το «κύκνειο άσμα» του.
Κι αν ο Beethoven εκδήμησε στις 26 Μαρτίου 1827, όταν η κίρρωση του ήπατος και η περιτονίτιδα κατανίκησαν το 56χρονο αλλά ταλαιπωρημένο οργανισμό του, το τεράστιο έργο του παρέμεινε ως διαχρονική παρακαταθήκη στην Iστορία της Μουσικής. Δεν είναι τυχαίο πως μέχρι και σήμερα είναι ο περισσότερο «ηχογραφημένος» συνθέτης όλων των εποχών, κάτι που δύσκολα θα αλλάξει.
