Αφιέρωμα στον Ερωτόκριτο Μωραΐτη

Στις 23 Αυγούστου 2021, ο Ερωτόκριτος Μωραΐτης έφυγε από την ζωή αφήνοντας τον πνευματικό μας κόσμο στα Ιόνια νησιά και όχι μόνο, πολύ φτωχότερο. Στην μνήμη του δημοσιεύουμε από το αδημοσίευτο "Τετράδιο των σκέψεων" του τα ακόλουθα, πάντα επίκαιρα. Πρόκειται για δύο κείμενα σχετικά με τον Διαφωτισμό και την Πίστη.

Παρουσιάζουμε εδώ το πρώτο μέρος. 
 
 
Το θαλερό δέντρο της γνώσης

Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ είχε μερικά χρόνια πριν παρακαλέσει τους Ευρωπαίους ηγέτες να συμπεριφέρονται "σαν να υπήρχε ο Θεός". Είναι εντυπωσιακό με τι ρεαλισμό αυτός ο σπουδαίος κληρικός πλησιάζει το πραγματικό πρόβλημα της εποχής μας, που έχει βέβαια τις καταβολές του στην σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία μετά τον Διαφωτισμό. Γιατί αυτό που ακολούθησε μετά το Διαφωτισμό ήταν η οριστική ρήξη ανάμεσα στις εκπροσώπους της πίστης και τους εκπροσώπους της γνώσης με καταστροφικά αποτελέσματα και για τους δύο και για όλο το κοινωνικό σώμα εν γένει. Εδώ ο Πάπας αναγνωρίζει ότι μπορεί να υπάρξει συνεργασία ακόμη και μετά το σχίσμα, αρκεί οι άνθρωποι που έχασαν την πίστη τους να είναι σε θέση - εντελώς για φιλοσοφικούς και καθαρά ανθρωπολογικούς λόγους - να εννοήσουν ότι η πίστη είναι απαραίτητη για την επιβίωση των θεσμών, ανεξάρτητα εάν θεωρούν ό,τι αυτοί δεν έχουν θεϊκή καταβολή.
 
Οι κοσμικοί διαφωτιστές δεν είχαν κανένα λόγο να παραπονεθούν για την αποπομπή  τους από την  Εκκλησία καθώς ο κοσμικοί θεσμοί δούλευαν χωρίς μεγάλες τρίβεις. Το σχίσμα μεταξύ θρησκείας και φιλοσοφίας είχε επιτελεστεί και οι μεν αφόρησαν τους δε και δεν κατάλαβαν πόσο ήταν στενά συνδεδεμένοι στην υπηρεσία για το καλό της ανθρωπότητας. Δεν συνειδητοποίησαν την ανάγκη της σύμπλευσης γιατί στην ουσία καμία ουσιαστική κρίση των ιδίων των θεσμών δεν είχε συμβεί. Οι κοσμικοί θεωρούσαν ότι το ανθρώπινο πνεύμα από μόνο του μπορούσε να μεγαλουργήσει και μάλιστα η αποκοπή τους από το ιερό τους βοηθούσε και τους έδινε το απαραίτητο πνευματικό καύσιμο για την επίτευξη του σκοπού τους.
 
Οι κληρικοί από την άλλη τους προσέφεραν όλη την βοήθεια δαιμονοποιώντας τους εχθρούς τους με τον αφορισμό πράγμα που είχε ευεργετικά αποτελέσματα γιατί έτσι διατηρούσαν την καθαρότητα τους χωρίς να μολυνθούν απο το μίασμα της εκκοσμίκευσης. Το πόσο έχει ανάγκη ο ένας τον άλλο,  και ο λόγος που το κατάλαβε αυτό ο Πάπας Βενέδικτος ήταν ότι αυτός αντίθετα από τους προκατόχους του ζούσε στο μέσο μιας τεράστιας πολιτισμικής κρίσης. Γιατί είναι μόνο όταν γκρεμίζεται όλο το οικοδόμημα που προκύπτει η λεγόμενη πνευματική αυτονόηση με θεμέλιό της την πίστη.
 
Σε εποχές πολιτισμικής κρίσης και εννοούμε εδώ πραγματικής και βαθύτατης κρίσης ακόμη  και ο πιο άθεος φιλόσοφος θα ζητήσει από την Εκκλησία να σώσει την κατάσταση. Χωρίς αυτή κόβεται η ρίζα από την οποία ξεπήδησε το θαλερό δέντρο της γνώσης, ακυρώνεται το πρόγραμμα του ανθρωπισμού στο οποίο στηρίχτηκαν οι ελπίδες και οι φιλοδοξίες για μία μη αλοτριωμένη από την αυθεντία ανθρωπότητα. Σε εποχές κρίσης ο διάλογος ανάμεσα στην φιλοσοφία και την πίστη πρέπει να επανέλθει.
 
Εάν η Εκκλησία επιμένει πως οι άνθρωποι του Διαφωτισμού είναι εχθροί δεν διαπράττει μικρότερο λάθος από τους δογματικά άθεους που δεν θέλουν να έχουν καμία σχέση με την Εκκλησία. Το σχίσμα ανάμεσα το ιερό και το κοσμικό πνεύμα θα είναι το τέλος του ίδιου του πολιτισμού που κατάφερε να φέρει και τα δύο σε ισορροπία. Δεν μπορεί να υπάρχει Εκκλησία πιστών χωρίς την τελετουργική αναβάθμιση από τα έργα της διάνοιας. Και κατά τον ίδιο τρόπο το πνεύμα από μόνο του γίνεται ασώματο και πεθαίνει από έλλειψη οξυγόνου καθώς του λείπει η ρίζα από όπου αντλεί τους χυμούς του.
 
Αυτό που είναι πλέον εμφανές και δεν μπορούσαμε να το δούμε πριν είναι η ανάγκη μιας συνεργασίας ανάμεσα στα δύο μεγάλα στρατόπεδα για το καλό όχι αφηρημένα της ανθρωπότητας αλλά του συγκεκριμένου πολιτισμού  που βασίστηκε στον Χριστιανισμό. Ο Διαφωτισμός δεν είναι απόκλιση αλλά έκφρασή του. Εάν συνεχίσουμε με τις αντι-διαφωστικές κορόνες μας για την διατήρηση μιας αμόλυντης και αναμάρτητης ανθρώπινης φύσης ίσως να συνεχίζουμε να αναπνέουμε αλλά όλη η νοηματοδότηση της ζωής μας θα έχει χαθεί. Δεν θα συνεχίσουμε να ζούμε με το σχίσμα όπως στο παρελθόν με την ασταθή ισορροπία αλλά θα εκλείψουμε εντελώς.
 
Και η γη όπως λένε οι γραφές αυτών που έχουν πάψει να πιστεύουν στους θεούς τους θα δοθεί στους ξένους σε αυτούς που ακόμη πιστεύουν. Δεν αφορά αυτό πια την διατηρηση των εκκλησιαστικων θεσμών αλλά τους πάντες είτε πιστούς είτε άθεους,- όλους μας.

Ερωτόκριτος Μωραϊτης, Τετράδιο σκέψεων, 2021


Επιμέλεια: Μαρία Μελέντη, Ιστορικός Τέχνης